Αϊνστάιν: "Ο Εθνικισμός είναι η Ιλαρά της Ανθρωπότητας".

«Σκέψου – Δεν Είναι Παράνομο Ακόμα». Έτσι έγραφε ένα προεκλογικό χαρτί του νεοναζιστικού, λαϊκίστικου μορφώματος της Χρυσής Αυγής. Ήταν πεταμένα πολλά χαρτιά σαν αυτό στο δρόμο, πλάι στα σκουπίδια, γύρω από τους βόθρους. Το σύνθημα καλούσε τον κόσμο να «σκεφτεί», μα ουσιαστικά επικαλούνταν το συναίσθημα του, προβάλλοντας το πιασάρικο κλισέ του «παρανόμου» – το οποίο κλισέ και εκμεταλλεύονται όσο περισσότερο μπορούν οι προπαγανδιστές της οργάνωσης.

«Σκέψου», έλεγε το σύνθημα, θεωρώντας πως η λέξη από μόνη της, τυπωμένη σ’ ένα χαρτί επάνω, ισοδυναμεί με την παρουσία εγκεφάλου. Αν δηλαδή τυπώσουμε εκατό φορές τη λέξη «σκέφτομαι» σ’ ένα χαρτί και το κολλήσουμε στο μέτωπο μας, μας καθιστά άραγε σκεπτόμενους ανθρώπους;

«Σκέψου», έλεγε το σύνθημα, ελπίζοντας να τραβήξει τα εύκολα βλέμματα του κόσμου. Ωραία λοιπόν. Ας κάνουμε αυτό ακριβώς το πράγμα. Ας δούμε τι έγραφε για τον εθνικισμό ένας άνθρωπος που, αν μη τι άλλο… σκεπτόταν.

Ο λόγος για τον Άλμπερτ Αϊνστάιν.

«Ένα νέο παρακλάδι μυθικής σκέψης έχει ενδυναμωθεί, που δεν είναι θρησκευτικό στη φύση του, μα αυτό δεν το καθιστά λιγότερο επικίνδυνο για την ανθρωπότητα: ο υπερβάλλων εθνικισμός. Μισός αιώνας έδειξε πως ο καινούργιος αυτός αντίπαλος είναι τόσο δυνατός, που θέτει σε ερώτημα την ίδια την επιβίωση του ανθρώπου. Είναι πολύ νωρίς για τον ιστορικό του παρόντος να γράψει για το συγκεκριμένο πρόβλημα, μα μπορούμε να ελπίζουμε πως κάποιος θα επιβιώσει για να αναλάβει αυτή την εργασία στο μέλλον».

― Albert Einstein, “Man and His Gods”

***

Τέτοια έγραφε ο Αϊνστάιν στο «Ο Άνθρωπος και οι Θεοί Του», ενώ σ’ ένα άρθρο δημοσιευμένο στο “Out of My Later Years” (New York: Philosophical Library, 1950), o Αϊνστάιν μετακινείται από το νόημα της θρησκείας, στην σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, γράφοντας μεταξύ άλλων:

«Οι υψηλότερες κατευθυντήριες αρχές για τις προσδοκίες και τις κρίσεις μας έχουν δοθεί σε μας με την ιουδαιο-χριστιανική παράδοση. Πρόκειται περί ενός πολύ υψηλού στόχου, τον οποίο, με τις μικροσκοπικές μας δυνάμεις, ίσα που μπορούμε να φτάσουμε ανεπαρκώς, μα παρέχει ωστόσο μια σίγουρη βάση για τις προσδοκίες και τις εκτιμήσεις μας. Εάν κάποιος απομάκρυνε αυτόν τον στόχο από το θρησκευτικό του καλούπι και εστίαζε απλά στην αμιγώς ανθρώπινη πλευρά του, θα μπορούσε πιθανώς να τον ορίσει ως εξής: ελεύθερη και υπεύθυνη εξέλιξη του υποκειμένου, ώστε να μπορεί να θέσει τις υπηρεσίες του ελεύθερα και πρόθυμα στην υπηρεσία όλης της ανθρωπότητας.

Σε αυτό δεν υπάρχει χώρος για τον διαχωρισμό ανάμεσα στα έθνη και τις κοινωνικές τάξεις, πόσο μάλλον του υποκειμένου. Δεν είμαστε όλοι παιδιά ενός πατέρα, όπως λέγεται και στη θρησκευτική γλώσσα; (…) Εάν κάποιος εστιάζει στην ουσία και όχι στην επιφάνεια, μπορεί να δει αυτές τις λέξεις ως αντιπροσωπευτικές της θεμελιώδους δημοκρατικής παράδοσης. Ο αληθινός δημοκράτης μπορεί να προσκυνά το έθνος του τόσο λίγο, όσο και ένας θρησκευόμενος άνθρωπος, με την ερμηνεία που του δίνουμε οι ίδιοι.

Ποιος μπορεί λοιπόν να είναι, σε όλα αυτά, ο ρόλος της εκπαίδευσης και του σχολείου; Θα έπρεπε να βοηθήσουν το νέο να μεγαλώσει σε πνεύμα τέτοιο, ώστε οι θεμελιώδεις αυτές αξίες να είναι σαν τον αέρα που αναπνέει. Μα γι’ αυτό δεν αρκεί απλά και μόνο η διδασκαλία.

Εάν κάποιος θέτει τις υψηλές αυτές αρχές καθαρές μπροστά στα μάτια του και τις συγκρίνει με τη ζωή και το πνεύμα των καιρών μας, γίνεται αμέσως σαφές πως η πολιτισμένη ανθρωπότητα βρίσκεται, επί του παρόντος, σε θανάσιμο κίνδυνο. Στα ολοκληρωτικά κράτη είναι οι ίδιοι οι ηγέτες εκείνοι που επιδιώκουν, ουσιαστικά, να καταστρέψουν αυτό το πνεύμα της ανθρωπότητας. Σε περιοχές λιγότερο απειλούμενες είναι ο εθνικισμός και η μισαλλοδοξία, καθώς επίσης και η καταπίεση των ατόμων από οικονομικά μέσα, εκείνα τα στοιχεία που απειλούν να καταπνίξουν αυτές τις τόσο πολύτιμες παραδόσεις».

― Albert Einstein , “Einstein's Ideas and Opinions”, pp.41 - 49. Δημοσιευμένο στο “Out of My Later Years”, New York: Philosophical Library, 1950.

Βαθιά αντιμιλιταριστής, ο Αϊνστάιν θα έσκυβε ντροπιασμένος το βλέμμα του εάν έβλεπε εν έτει 2015 θεάματα όπως εκείνα των νεοφασιστών που βαδίζουν σε γραμμή και υμνούν τις αρετές της στρατιωτικής πειθαρχίας και της ιεραρχίας. Είχε γράψει εξάλλου:

«Εκείνος που παρελαύνει χαρούμενα υπό τους ήχους εμβατηρίων, σε σειρά και ρυθμό στρατιωτικό, έχει ήδη κερδίσει την περιφρόνησή μου. Του δόθηκε ένας μεγάλος εγκέφαλος από λάθος, καθώς γι’ αυτόν θα αρκούσε σίγουρα μονάχα ο νωτιαίος μυελός.  Αυτό το ντρόπιασμα για τον πολιτισμό χρειάζεται να τελειώσει εδώ και τώρα. Ηρωισμός κατ’ εντολή, πόσο πολύ τα μισώ όλα αυτά, πόσο άθλιος και ανέντιμος είναι ο πόλεμος. Καλύτερα να με έκοβαν σε κομμάτια, παρά να γινόμουν μέρος μιας τόσο ποταπής πράξης. Είμαι πεπεισμένος πως η θανάτωση ανθρώπων κάτω από τον μανδύα του πολέμου δεν διαφέρει καθόλου από τον φόνο».

Ενώ στο “My Credo” (1932) δηλώνει ξεκάθαρα:

«Είμαι ενάντιος σε κάθε μορφή εθνικισμού, ακόμα και υπό την αμφίεση του απλού πατριωτισμού».

Όσο αφορά το ψυχολογικό αυτό φαινόμενο της μεγαλοποίησης της προσωπικότητας, μέσω του αισθήματος πως ανήκει σε μια «μεγάλη» ομάδα – στην περίπτωση μας, εκείνη του «ανώτερου έθνους», ή της «ανώτερης φυλής», έγραφε:

«Προνόμια που βασίζονται στη θέση και την ιδιοκτησία πάντα φαίνονταν σε μένα άδικα και καταστροφικά, όπως καταστροφικό είναι κάθε δόγμα που μεγαλοποιεί την προσωπικότητα».

***

Στην αλληλογραφία που είχε ανταλλάξει εξάλλου με τον Φρόυντ, συζητώντας για τα δεινά του Πολέμου, ο Αϊνστάιν τόνιζε πως «η ανθρώπινη επιθετικότητα μπορεί να λάβει και άλλες μορφές, να ενεργοποιηθεί και υπό διαφορετικές προϋποθέσεις (για παράδειγμα εμφύλιος πόλεμος, άλλοτε για θρησκευτικούς, σήμερα για κοινωνικούς λόγους, διωγμός εθνικών μειονοτήτων)» και έθετε το ερώτημα: «Υπάρχει η δυνατότητα να καθοδηγηθεί η ανάπτυξη των ανθρώπων έτσι, ώστε αυτοί να είναι σε θέση να αντισταθούν επιτυχέστερα στις ψυχώσεις του μίσους και της εξόντωσης;». (στο «Σίγκμουντ Φρόυντ, Για τον Πόλεμο και τον Θάνατο», εκδ. Επίκουρος, σελ. 86-87). Ένα ερώτημα στο οποίο, δυστυχώς, δεν είχε κάποια απάντηση ο ίδιος.

Σε ένα γράμμα του, επιπλέον, στον Alfred Kneser (7 June 1918; στο “The Collected Papers of Albert Einstein, Vol. 8”), o Αϊνστάιν έγραφε πως «είμαι απλά ένα ανθρώπινο ον, χωρίς καμία απολύτως προσήλωση σε οποιοδήποτε κράτος ή εθνικότητα». 

Τέλος, σε μια κλασική συνέντευξη του στον George Sylvester Viereck (από το The Saturday Evening Post: 117, του 1929), μια συνέντευξη που μπορείτε να βρείτε εύκολα σε pdf στο διαδίκτυο και αξίζει να τη διαβάσετε, αναφέρει, μεταξύ άλλων, τη φράση που βλέπουμε στον τίτλο της ανάρτησης:

«Ο εθνικισμός είναι μια παιδική ασθένεια. Είναι η ιλαρά της ανθρωπότητας».

***

Σκεφτόμαστε. Και κόντρα στα ανόητα σλόγκαν, η σκέψη ποτέ δεν καθίσταται παράνομη. Οι θεσμοί όμως και η ελευθερία μας... αυτοί, ναι. Και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο λέμε όχι στο νεοφασισμό εκείνων, που αν είχαν τη δυνατότητα, θα μας απέκλειαν κάθε δυνατότητα ελεύθερης έκφρασης και επιλογής, στο όνομα του φανατικού και μισαλλόδοξου εθνικισμού τους.