Απόψε, φίλε επισκέπτη στο Λαγούμι, θα σε ξεναγήσω ως την καρδιά του βαυαρικού χειμώνα. Προτείνω να ντυθείς στα πιο ζεστά σου ρούχα – εκείνα τα ξεχασμένα και καταχωνιασμένα που έχεις στο βάθος της ντουλάπας• ευκαιρία να φορέσεις πάλι εκείνο το βαρύ παλτό και το ισοθερμικό σου παντελόνι. Αν κάποιο ζεστό ρόφημα συνοδέψει την περιπλάνησή σου μαζί μου, τόσο το καλύτερο. Συμβουλεύω να διαβάσεις το κείμενο όπως ακριβώς θα πίνεις το ρόφημα: γουλιά γουλιά. Μη βιαστείς.
Έπρεπε να πάω Γερμανία για να θυμηθώ τι σημαίνει χειμώνας. Όχι πως δεν κάνει περιστασιακά κρύο στις ελληνικές πόλεις. Μα ο χειμώνας στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας μας, εδώ και χρόνια, μοιάζει περισσότερο με έναν γκριζομάλλη ηλικιωμένο τουρίστα που ήρθε να τεντώσει τα παγωμένα μέλη του και να ξεπιαστεί κάνοντας τζόκινγκ στο ψιλόβροχο. Ο χειμώνας της Βαυαρίας, απ’ την άλλη, είναι ένας γέρος ντυμένος σε βαρύ λευκό μανδύα, όμοιος ο Γκάνταλφ, βαρύς, δυσκίνητος και αγέρωχος. Βλέποντάς τον και μόνο παγώνεις στη θέση σου. Κάθε κίνησή του ξαποστέλνει κοφτερές ριπές ανέμου. Η φωνή του θυμίζει τον ήχο της χιονοθύελλας.
Παρέα μου στο ταξίδι ήταν η αδερφή μου, ο κουνιάδος μου και ο μικρός μου ανιψιός – και οι τρεις κάτοικοι του επαρχιακού Münchberg της Άνω Βαυαρίας. Τη στιγμή που γράφω αυτό το κείμενο ο ανιψιός έχει συμπληρώσει τα δυόμισι χρόνια. Είναι ζωηρός, παιχνιδιάρης και αγαπάει τις αρκούδες και τους καρχαρίες – ή τουλάχιστον εκείνους που διακοσμούν τα παιδικά εικονογραφημένα βιβλία. Επικοινωνεί πρωτίστως σε μια δική του ενδιαφέρουσα γλώσσα, κάτι ανάμεσα σε ελληνικά, γερμανικά, αγγλικά και ακαταλαβίστικα. Είχα γράψει γι’ αυτόν στο blog τον καιρό που γεννήθηκε – o αναγνώστης μπορεί να διαβάσει
το κείμενο εδώ. Πως μεγάλωσε ο μικρούλης! Τον φαντάζομαι να κάθεται στα γόνατα του βαρύ γέρου-χειμώνα και να του τραβάει τη γενειάδα χαχανίζοντας.
Και τώρα που έκανα τις απαραίτητες συστάσεις, νομίζω πως είναι η ώρα να ξεκινήσουμε την περιπλάνηση.
Η μικρή πόλη και η ησυχία της
Το Münchberg είναι μια μικρή κωμόπολη. Κάποιες χιλιάδες κάτοικοι, σπίτια με στέγες, μερικά σουπερμάρκετ, λίγα μπαρ, καταστήματα, ένας καθεδρικός ναός, μια όμορφη γέφυρα στο κέντρο με ένα ποταμάκι που αργοκυλάει από κάτω και κάμποσες πάπιες που κάνουν βόλτες στα νερά του. Είναι από εκείνες τις μικρές πόλεις που ερωτεύεσαι σαν καταφτάνεις («τι ήσυχα και γραφικά που είναι!») και καταλήγεις να βαριέσαι αφόρητα αν ζεις για καιρό. Εκτός αν είσαι από εκείνους τους τύπους που γυρεύουν ησυχία και απομάκρυνση απ’ τα αστικά πολύβουα κέντρα και τον κόσμο. Ο ίδιος δεν έχω καταλήξει σε ποια κατηγορία ανήκω. Μάλλον θέλω και τα δύο: και ησυχία και κόσμο – αρκεί τον δεύτερο να τον συναντώ όταν επιδιώκω ο ίδιος και να μη τον έχω από πάνω μου όλη την ώρα.
Υπάρχει αξιοσημείωτη διαφορά όμως μεταξύ μιας ελληνικής μικρής πόλης και μιας αντίστοιχης επαρχιακής πόλης στη Γερμανία – ή οπουδήποτε στη βόρεια Ευρώπη. Η ησυχία στη χώρα μας ποτέ δεν είναι απόλυτη. Ακόμα και αν ζεις στην επαρχία, όποια εποχή και αν είναι, σαν βγεις έξω για μια βόλτα θα δεις ανθρώπους, εδώ κι εκεί, σκόρπιους έστω, να τριγυρνούν, να κάθονται σε καφετέριες, να λένε τα νέα τους. Θα δεις τραπεζάκια απλωμένα έξω και μπαλκόνια με ανοιχτές τζαμόπορτες. Θ’ αφουγκραστείς ήχους και θα οσμιστείς κάποιο μαγειρεμένο φαγητό. Η ανθρώπινη παρουσία είναι πανταχού παρούσα και μαζί με αυτήν οι ήχοι της φύσης. Και αν οι πόρτες είναι κλειστές, ανοίγει πάντα ένα παράθυρο, έτοιμο να σε πλημμυρίσει με τα ερεθίσματά του.
Όχι στην επαρχιακή Γερμανία του χειμώνα όμως. Όχι όσο βαδίζεις βορειότερα στην Ευρώπη. Εδώ η ησυχία μπορεί να γίνει απόλυτη. Η σιωπή αφόρητη. Στις οχτώ το απόγευμα τα πάντα μοιάζουν παραδομένα στη λήθη της χειμερίας νάρκης. Κάποια αυτοκίνητα σε κεντρικά σημεία των δρόμων, ένας-δυο σκόρπιοι περαστικοί με χαμηλωμένες τις κουκούλες τους. Και αυτό ήταν όλο. Η ζωή εδώ τηρεί αυστηρό εργασιακό ωράριο. Μετά ύπνος. Και ησυχία. Απόλυτη ησυχία, που τη διακόπτει μόνο το φύσημα του ανέμου και το παγωμένο τραγούδι των δέντρων.
Μα τα φώτα στα σπίτια είναι αναμμένα. Και η θέρμανση στο εσωτερικό τους μόνιμη. Οι κάτοικοι ζουν ζεστά, κλεισμένοι στις φωλίτσες τους. Την άνοιξη, σαν έχουν λιώσει τα χιόνια, φυτρώνουν ευωδιαστά λουλούδια. Ακόμα και η μικρή αυτή πόλη μοιάζει ν’ αποκτάει κάποια ζωή. Και τα καλοκαίρια είναι πιθανό να δεις τους κατοίκους να ψήνουν μπιφτέκια και λουκάνικα στις αυλές τους - όσοι ανάμεσά τους δεν έχουν επιλέξει να ταξιδέψουν σε κάποια παραθαλάσσια τοποθεσία για διακοπές – όπως για παράδειγμα στη χώρα μας.
Στη μικρή αυτή χώρα μας, όπου η ησυχία ποτέ δεν είναι απόλυτη.
Το τραγούδι του χειμώνα
Στο Münchberg είναι μόνιμο θέαμα το χιόνι τον χειμώνα. Καλύπτει δέντρα, σπίτια και πεζοδρόμια τέσσερις μήνες τον χρόνο – ίσως και παραπάνω. Οι κάτοικοι οφείλουν να καθαρίζουν το χιόνι με φτυάρια και να το απλώνουν σε στιβάδες στην άκρη των πεζοδρομίων. Οφείλουν επίσης να ραντίζουν με αλάτι τον χώρο έξω από το σπίτι τους. Και το κάνουν – όλοι. Χοντροκομμένα οχήματα σπέρνουν αλάτι καθημερινά στους δρόμους, ώστε να αποφευχθούν τα προβλήματα στην κίνηση. Μια μέρα χιόνισε στην Αθήνα τον περασμένο μήνα και έφαγα μια ξεγυρισμένη γλίστρα που ακόμα αδυνατώ να ξεχάσω. Μα στη Γερμανία κυκλοφόρησα με πολλαπλάσιο χιόνι επί μέρες – και ομολογώ δεν γλίστρησα ούτε στιγμή.
Υποθέτω αν χιόνιζε συχνότερα στις ελληνικές πόλεις θα παίρναμε καλύτερα τα μέτρα μας. Ή τουλάχιστον έτσι θέλω να πιστεύω.
Όσο ανεβαίνεις πάνω από το Münchberg, σε υψηλότερα υψόμετρα, τόσο πυκνώνει το χιονισμένο τοπίο. Σαν φουσκοθαλασσιά σε παραλία – αντί όμως να πλημμυρίζουν τα νερά, ξεχειλίζει το απέραντο λευκό. Υπάρχουν σπίτια εδώ πάνω, υπάρχουν κάτοικοι που πάνε κάθε μέρα στις δουλειές τους; - διερωτάσαι. Ασφαλώς και υπάρχουν και τους βλέπεις. Μοιάζουν με ξωτικά μιας πολιτείας ενδεδυμένης σε λευκά σκουφάκια.
Εκεί πάνω, ψηλά, απλώνεται ένα δάσος. Εδώ η παρουσία του ανθρώπινου στοιχείου είναι ελάχιστη. Κάποιες πινακίδες εδώ κι εκεί, την επιφάνεια των οποίων αδυνατείς να δεις, μια που τις έχει καλύψει ο πάγος. Δυο αυτοκίνητα στις παρυφές, εκεί που ο πολιτισμός απλώνει δειλά τ’ ακροδάχτυλά του. Και πέραν αυτών – η φύση. Η αληθινή φύση, παραδομένη στον αιώνιο έρωτα του καταχείμωνου.
Αυτό, κύριοι, είναι το δάσος των παραμυθιών. Το αρχέτυπο δάσος.
Το χιόνι είναι το καλλυντικό της φύσης. Η μαγική πούδρα με την οποία συγκαλύπτει όλες τις ατέλειες. Η ζάχαρη άχνη που απλώνεται σε γενναιόδωρες δόσεις πάνω σ’ ένα αμφίβολης ποιότητας γλυκό, ανθρώπινης κατασκευής. Το χιόνι είναι ικανό να ομορφύνει και το ασχημότερο τοπίο. Να μετατρέψει σε ενδιαφέρον και το πλέον αδιάφορο θέαμα. Να προσδώσει βάθος και μυστήριο και στη μεγαλύτερη επιφάνεια. Ω, να μπορούσαν οι άνθρωποι να ραντίζουν με χιόνι τις μορφές τους! Να συνοδεύουν με χιονοστιβάδες τη φλυαρία τους! Ίσως έτσι ν’ αποκτούσε βάθος. Ίσως ν’ αντηχούσε ομορφότερη στ’ αυτιά μας.
Το χιόνι είναι το παθιασμένο φιλί του γέρου-Χειμώνα στη Φύση. Το ωραιότερο από τα δώρα του Άι-Βασίλη. Η φυσική επιβεβαίωση πως ο «παλιός είναι αλλιώς». Όταν ο Χειμώνας αφήνει στην άκρη τα κακόγουστα βαριά παλτά του και τη σκυθρωπή καμπούρα του και αποφασίζει να φορέσει την ωραιότερη λευκή του φορεσιά – τότε ξέρεις πως χιονίζει. Κάθε του πνοή σταλάζει μεγαλοπρέπεια. Κάθε του φύσημα μυστήριο.
Ξέρεις τι μου θύμιζε το τοπίο; Εκείνες τις γυάλινες μπάλες με τα σπιτάκια, που τις κουνάμε και χιονίζουν. Ένα παραμύθι. Τέτοια κλίματα ενέπνευσαν λοιπόν τα παραμύθια που συνέλεξαν και κατέγραψαν οι Αδερφοί Γκριμ. Ποιος ξέρει – όλο και κάποιο σπίτι από ζαχαρωτά μπορεί να έχασκε στα βάθη του δάσους… ή ενδεχομένως ένας πεινασμένος λύκος.
Θυμήθηκα επίσης τους χειμωνιάτικους πίνακες του Πίτερ Μπρέγκελ – ένας εκ των οποίων διακοσμεί το καθιστικό στο σπίτι μου. Ίδια τοπία, ντυμένα στο λευκό του χιονιού, με λεπτοκαμωμένα φυλλοβόλα δέντρα και παγωμένες λίμνες. Κι εδώ κι εκεί, κάποια σπιτάκια να απλώνονται, ενώ καπνός εξέρχεται από τις καμινάδες τους.
Βαδίζαμε παρέα με τον ανιψιό μου και τον μπαμπά του. Μιλούσαμε συχνά και γελούσαμε, ενώ τα πόδια μας βούλιαζαν στο χιόνι ως τα γόνατα. Μόνοι, περιβαλλόμενοι από κρουσταλλένιους κορμούς δέντρων, που έφταναν ως πέρα, μακριά, αγγίζοντας τις εσχατιές της φαντασίας. Η ηχώ απ’ τις φωνές μας αντηχούσε στη λευκοντυμένη βλάστηση.
Κάποια στιγμή όμως θέλησα να σιωπήσω. Ν’ αφουγκραστώ τον ήχο της φύσης, ανόθευτο, δίχως φωνές, πέρα και μακριά απ’ το ανθρώπινο στοιχείο. Να έχει άραγε δική του φωνή ο χειμώνας στο δάσος;
Και την άκουσα. Άκουσα τη φωνή του χειμώνα. Το τραγούδι των δέντρων με το χιόνι. Ήταν ένα τραγούδι ήρεμο, ψυχρό, μεγαλειώδες. Σταλμένο από τις εσχατιές της μνήμης. Ένα τραγούδι που αν το ακούσεις νύχτα, μπορεί και να τρομάξεις.
Όταν ο Χειμώνας ερωτεύεται, η Φύση, η αιώνια καλλονή, ομορφαίνει με κάθε του φιλί. Μα ο Χειμώνας δεν γνωρίζει όρια στον έρωτά του – σαν ερωτευμένος μπορεί ν’ αρπάξει παράφορα την ερωμένη του και να την σκίσει με τη βία του πάθους του. Είναι όμορφο το απαλό τραγούδι του χειμωνιάτικου αγέρα στα δέντρα. Μα αν ο άνεμος παθιαστεί με τη φωνή του, αν η φύση αδυνατεί ν’ αντισταθεί στο κάλεσμά του – άκου! – η φωνή του αγριεύει, λυσσομανά, το τραγούδι του αντηχεί σαν ουρλιαχτό, ο χορός του μοιάζει με φρενίτιδα.
Και τότε ο Χειμώνας αποκαλύπτει το τρομερό του πρόσωπο. Και τότε το χιόνι παύει να είναι γραφικό. Όπως η θάλασσα δείχνει υπέροχη στην επιφάνεια και φοβερή στα βάθη της, αντίστοιχα το χειμωνιάτικο τοπίο μοιάζει όμορφο στην όψη – μα η ομορφιά του είναι η ομορφιά μιας μάσκας, πίσω απ’ την οποία ελλοχεύει το χάος.
Επιστροφή στην ανθρώπινη πραγματικότητα και στην ατέλειωτη απόπειρά της να καταπολεμήσει τον χειμώνα. Η ημέρα που επέστρεφα αεροπορικώς από το Μόναχο, έμελλε να είναι η σφοδρότερη του ταξιδιού, όσο αφορά τη χιονόπτωση. Το αεροδρόμιο είχε παγώσει, οι διάδρομοι ήταν ντυμένοι στα λευκά, οι πτήσεις – παγωμένες. Κυριολεκτικά. Περάσαμε τέσσερις ώρες μέσα στο αεροπλάνο, δίχως να έχουμε απογειωθεί, αγνοώντας αν θα αναχωρήσουμε τελικά ή όχι. Την ίδια στιγμή πελώρια μηχανήματα ράντιζαν με ειδικά υγρά και αέρια τα φτερά των αεροπλάνων. Μα το χιόνι δεν έλεγε να σταματήσει και τα κάλυπτε εκ νέου. Θα φεύγαμε; Θα μέναμε; Κανείς δεν ήξερε, συμπεριλαμβανομένου του πιλότου. 35 αεροπλάνα μοιράζονταν την ίδια μοίρα μαζί μας.
Τελικά το αεροπλάνο απογειώθηκε, μετά από ώρες. Κι εγώ πήρα μια μικρή γεύση του χειμώνα, όταν αποφασίζει να δείξει το αρχέγονό του πρόσωπο. Πέρα από τις μάσκες. Ένα πρόσωπο βίαιο και σφοδρό και παλιό όσο ο χρόνος.
Τι τραγούδι κι αυτό! Λες και το ενορχήστρωσε ο Βάγκνερ.
Στις πολιτείες της Βαυαρίας. Νυρεμβέργη, Μπάμπεργκ, Μπαϊρόιτ
Επισκέφτηκα κατά σειρά το Μπαϊρόιτ, το Μπάμπεργκ και τη Νυρεμβέργη. Αν χρειαζόταν να παρομοιάσω τις γερμανικές αυτές πολιτείες με μια μουσική συμφωνία (που έχει και παράδοση στη Γερμανία), θα έλεγα πως συγκλίνουν ως προς το κοινό τους κεντρικό θέμα και διαφοροποιούνται στις παραλλαγές της φόρμας. Κοινό μοτίβο τα σπίτια με τις πορτοκαλί σκεπές, τα περιποιημένα πλακόστρωτα δρομάκια, ο κεντρικός πεζόδρομος με έναν ή δύο καθεδρικούς ναούς γοτθικού ρυθμού, κάποιο ποτάμι ή ποταμάκι που διαβαίνει την πόλη, κτίρια με διακόσμηση μπαρόκ ρυθμού, μαγαζάκια, μπυραρίες, κρεμαστές πινακίδες που θυμίζουν Μεσαίωνα, πάρκα και αλσύλλια.
Όσο αφορά τις παραλλαγές; Αυτές εδράζονται στα συγκεκριμένα αξιοθέατα της κάθε πόλης, όσο και στον αέρα που αποπνέει.
Το Μπαϊρόιτ προσφέρεται για ήσυχους περίπατους στο πάρκο του κεντρικού κάστρου Neues Schloss, ή στο πάρκο Hermitage, ειδικά κατά τη διάρκεια της άνοιξης, όταν είναι ανθόσπαρτο και ξεχειλίζει χρώματα. Εκεί βρίσκεται και η Όπερα Margravial, καθώς και το Μουσείο του Βάγκνερ – βρισκόμαστε, εξάλλου, στην πόλη που συνδέθηκε με τη μουσική του. Η πολιτεία αποπνέει έναν αέρα επαρχιώτικου, ήσυχου αριστοκρατισμού.
Ζήλεψα ένα παγκάκι στο πάρκο. «Πάρε το βιβλίο σου και κάτσε πάνω μου να διαβάσεις!», έμοιαζε να μου λέει. Μα οι συνθήκες μιας σύντομης επίσκεψης δεν επέτρεπαν τέτοιους ρεμβασμούς. Μπορεί στο μέλλον – ποιος ξέρει.
Το Μπάμπεργκ είναι η γραφικότερη πόλη από τις τρεις και το μέρος που θυμίζει περισσότερο Μεσαίωνα. Μια πολιτεία ντυμένη στο κεραμιδένιο χρώμα των σκεπών της, πλημμυρισμένη από φιδογυριστά μονοπάτια και αποπνέοντας αέρα μιας άλλης εποχής.
Ασφαλώς το εντυπωσιακότερο αξιοθέατο είναι η Γέφυρα του Δημαρχείου [Altes Rathaus], καταμεσής ενός μικρού νησιού στον ποταμό Regnitz.
Δεν ξέρεις τι να πρωτοχαζέψεις: τη θέα των σπιτιών απ’ το ποτάμι, τις πλουσιοπάροχες μπαρόκ τοιχογραφίες του Δημαρχείου, τον κόσμο που πηγαινοέρχεται χαμηλά μοιάζοντας με ποντικάκια, ή μήπως τα σπίτια στην όχθη της αποκαλούμενης «Μικρής Βενετίας»;
Αυτά τα τελευταία είναι μάλλον και το ομορφότερο αξιοθέατο της πόλης. Πόσοι και πόσοι ζωγράφοι θα εμπνεύστηκαν από το θέαμα των μικρών σπιτιών που αγναντεύουν το ποτάμι, ενώ αρμενίζουν οι βάρκες στα νερά του και κόβουν βόλτες τα πουλιά.
Οι πολύπλοκες διακλαδώσεις των κλαδιών των δέντρων έδεναν αρμονικά με το τοπίο. Προσπάθησα να αποτυπώσω στις φωτογραφίες μου μια αίσθηση της εναρμόνισης της φύσης με την ανθρώπινη αρχιτεκτονική. Τα κλαδιά μοιάζουν με αραχνοΰφαντο πέπλο, τέτοιο που επικαλύπτει το υποβόσκον κάλλος, προσδίδοντάς του μια στοιχειωμένη σχεδόν αίσθηση. Κάτι που γίνεται περισσότερο εμφανές όταν τα δέντρα μπλέκουν με τα μεσαιωνικά σπίτια και τον καθεδρικό ναό.
Αισθάνεσαι πως έχεις ταξιδέψει στον χρόνο – αρκεί να ξεχάσεις για μια στιγμή το βουητό και την κυκλοφορία των περαστικών. Αισθάνεσαι πως γεννιέται ένα παραμύθι – «μια φορά κι έναν καιρό σ’ έναν παλιό πύργο ζούσε μια αιχμάλωτη πριγκίπισσα…»
Μέχρι που ένα υπόκωφο γουργουρητό σου θυμίζει πως η φαντασία αναπτύσσεται καλύτερα όταν το στομάχι είναι γεμάτο. Η ώρα πέρασε – οι μέρες περνούν, και δεν έχεις επισκεφτεί ακόμα μια παραδοσιακή βαυαρική μπυραρία! Ε, όχι, κύριοι, αλίμονο να δεχτούμε τέτοιο έγκλημα απέναντι στις επίγειες απολαύσεις.
Κατευθυνθήκαμε, ανιψιός, μαμά, μπαμπάς και υπογράφων θείος σε μια παραδοσιακή μπυραρία, όπου φάγαμε και ήπιαμε. Ένας φιλικότατος (σε σημείο ενοχλητικής υπερβολής) γερμανός σερβιτόρος επαινούσε την αδερφή και τον κουνιάδο μου για τα άψογα γερμανικά τους – ενώ ο ίδιος έγνεφα “ja, ja”, με το κεφάλι, μην έχοντας καλύτερο τρόπο να επικοινωνήσω. Προτείνω δίχως σκέψη τη γευστικότατη καπνιστή Rauchbier – θα τη βρείτε σε επίλεκτα μέρη στη χώρα μας. Όσο αφορά το φαγητό; Ήταν μια ποικιλία από γερμανικά κρέατα, λουκάνικα, σάλτσες, λαχανικά και πατάτες. Δεν ήταν άσχημο – μα έχω φάει ωραιότερες ποικιλίες στη χώρα μας.
Ακόμα νοστιμότερο ήταν το γερμανικό πρωινό που μου σέρβιρε ο κουνιάδος μου μια μέρα πριν την αναχώρηση. Μια πληθώρα από ψωμάκια, συνοδευμένα από έναν χαρακτηριστικό τύπο λευκού λουκάνικου που μπαίνει σε βραστό νερό και συνδυάζεται με πικάντικη σάλτσα. Οι Γερμανοί, παρεμπιπτόντως, συνδυάζουν αυτό το πρωινό με μπύρα.
Και τώρα που φάγαμε και ήπιαμε, είναι καιρός να συνεχίσουμε με τον τρίτο σταθμό του ταξιδιού μας: τη Νυρεμβέργη. Αναμφισβήτητα η πιο κοσμική και πολυσύχναστη από τις τρεις πολιτείες που επισκέφτηκα, η Νυρεμβέργη συνδυάζει πλούσιο εμπορικό κέντρο με μακραίωνη ιστορία. Η θέα από το κάστρο της πόλης είναι μοναδική και οι δυο καθεδρικοί ναοί της αποπνέουν αέρα σκοτεινής μεσαιωνικής μεγαλοπρέπειας. Και αυτά τα σπίτια και αυτά τα πλακόστρωτα… σύμφωνοι, τα έχουμε δει και αλλού, μα δεν χορταίνεις να τα βλέπεις.
Σημαίνουσα πόλη για τη γερμανική ιστορία, δεν είναι τυχαίο που στεγάζει ένα μεγάλο Εθνικό Γερμανικό Μουσείο. Δεν είναι τυχαίο επίσης πως στάθηκε στο επίκεντρο της πολιτικής μαζικής προπαγάνδας του Χίτλερ, στα χρόνια του 30. Εκεί στεγάζεται και το μοναδικό μέρος που ήθελα πολύ να επισκεφτώ, μα λόγω έλλειψης χρόνου και πρακτικών δυσκολιών (μωρό σε καροτσάκι) επέλεξα να αναβάλλω για μια μελλοντική επίσκεψη: ο λόγος για το Κέντρο Τεκμηρίωσης του Κογκρέσου του Ναζιστικού Κόμματος [“Dokumentationszentrum Reichsparteitagsgelände”]… ένα μουσείο αφιερωμένο στην ναζιστική προπαγάνδα και στα δεινά που επέφερε. Στην ίδια πόλη, εξάλλου, διεξήχθηκαν και οι περίφημες «Δίκες της Νυρεμβέργης», που κατέληξαν στην οριστική καταδίκη των Ναζί. Περιττό να αναφέρω πως αν επισκεφτώ ξανά τη Νυρεμβέργη, θα επιδιώξω να δώσω προτεραιότητα στο συγκεκριμένο Κέντρο. Του αξίζει μια πολύωρη επίσκεψη.
Αυτό ήταν, λοιπόν; Δεν είχε μουσεία το μενού; Μόνο λουκάνικα και περιπάτους; Α, κύριοι, όπως ανέφερα οι συνθήκες δεν ήταν απόλυτα ευνοϊκές για επισκέψεις σε μουσεία. Μα δεν αντιστάθηκα και τελικά επισκέφτηκα δύο μουσεία στη Νυρεμβέργη, που βρίσκονταν στο κέντρο της πόλης και προσφέρονταν για την συντροφιά του ανιψιού μου. Το πρώτο ήταν το Σπίτι του Άλμπρεχτ Ντύρερ• και το άλλο ήταν το Μουσείο των Παιχνιδιών!
Ντύρερ και Παιχνίδια
Έχω γράψει παλιότερα για τον Ντύρερ [Albrecht Dürer] και τη «Μελαγχολία» του
σε αυτό το κείμενο. Ο διασημότερος των Γερμανών ζωγράφων της Αναγέννησης γεννήθηκε σε ένα όμορφο σπιτάκι στη Νυρεμβέργη, κοντά στο κάστρο. Με το πέρασμα των αιώνων το σπιτάκι ανανεώθηκε, εμπλουτίστηκε με παραπανίσια διακόσμηση και μετετράπη σε μουσείο.
Αυτό, λοιπόν, είναι το «σπίτι του Ντύρερ»!
Μεταξύ των δωματίων ξεχώρισα μια μεγάλη αίθουσα ξέχειλη με υλικά κατασκευής, πολύχρωμα βάζα πρώτων υλών, πινέλα, οστά, χαρτικά, μελέτες, σχέδια και λογής εργαλεία: το εργαστήρι του Ντύρερ. Παραδομένη στο ημίφως, ενδεδυμένη στο σκούρο καφέ της ξύλινης επένδυσης, έμοιαζε με το καταφύγιο κάποιου αρχέγονου αλχημιστή. Να κυλούσε άραγε ο χρόνος έξω; Ή μήπως είχαμε γυρίσει πίσω στον χρόνο, πέντε αιώνες πριν;
Το δεύτερο δωμάτιο που ξεχώρισα περιελάμβανε ένα τυπογραφικό μηχάνημα των καιρών: λίγες δεκαετίες χωρίζουν τον Ντύρερ από τον Γουτεμβέργιο και την εμφάνιση της τυπογραφίας στην Ευρώπη. Μεταξύ των άλλων ιδιοτήτων του, ο Ντύρερ εξέλιξε την τέχνη της τυπογραφίας και του γραφικού σχεδιασμού – και στο Μουσείο παίρναμε μια ιδέα του μηχανήματος των καιρών.
Μια κοπέλα, υπάλληλος στο Μουσείο, παρουσίαζε τη λειτουργία του μηχανήματος, επαναλαμβάνοντας ξανά και ξανά τις ίδιες κινήσεις (επάλειψη του χαρακτικού με μελάνη, πίεση στην πρέσα, δημιουργία ενός αντίγραφου) για κάθε περαστικό που έμπαινε στην αίθουσα. Ήταν και η ίδια μέρος της διακόσμησης, από μία άποψη.
Αναρωτήθηκα πως μπορεί να ένιωθε κάνοντας το ίδιο πράγμα 100 φορές τη μέρα. Μετά όμως σκέφτηκα πως οι Γερμανοί έχουν άφθονα βίτσια και πιθανό να της αρέσει.
Προς ολοταχώς για το Μουσείο των Παιχνιδιών! Θα έλεγε κάποιος πως επισκέφτηκα το συγκεκριμένο Μουσείο για χάρη του ανιψιού μου. Μα ομολογουμένως η επιθυμία να το επισκεφτώ ήταν όλη δική μου.
Ο μικρός βέβαια έκανε πολλές χαρές. Μα εγώ να δείτε χαρά! Παιχνίδια που κάλυπταν την περίοδο δυόμισι αιώνων τουλάχιστον: από κούκλες και κουκλόσπιτα σε τρενάκια και κατασκευές, από επιβλητικές μακέτες σε καρουζέλ, από πρώιμες μηχανές προβολής σε λούτρινα, από αθλητικά σε επιτραπέζια, από αγορίστικα σε κοριτσίστικα.
Βρήκα εξαιρετικά ενδιαφέρουσα την αναδρομή στην εξέλιξη των παιχνιδιών κατά τις τελευταίες δεκαετίες – ας κάνω λοιπόν μια σύντομη ανασκόπηση. Καθώς βρισκόμαστε στη Γερμανία, στα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 40 τα παιχνίδια είχαν έντονο μιλιταριστικό και βιομηχανικό χαρακτήρα – και, ναι, όπως θα δείτε στη φωτογραφία, οι Ναζί δεν παρέλειψαν να κατασκευάσουν και τα δικά τους χαρακτηριστικά παιχνίδια… Μα η ήττα οδήγησε στην καταστροφή και τη φτώχεια. Σε μια χώρα παραδομένη στα ερείπια τα παιδιά δεν είχαν πια καιρό για πολυτελείς αγορές.
Η δεκαετία του 50 σηματοδότησε τη σταδιακή ανοικοδόμηση της χώρας – και την εδραίωση του ψυχροπολεμικού κλίματος. Στα μισά της δεκαετίας η Δυτική Γερμανία γνώριζε μια αλματώδη ανάπτυξη. Ο αμερικανικός τρόπος ζωής είχε κατακλύσει τα παιχνίδια των καιρών: κυριαρχούν τα αμάξια για τα αγόρια και τα έπιπλα σπιτιού για τα κορίτσια. Τα Lego κάνουν την εμφάνισή τους, καθώς επίσης και το παιχνίδι-σύμβολο του καπιταλισμού: η Monopoly.
Ακολουθούν τα ξέφρενα Sixties. Εδώ πρωτοστατούν οι κούρσες του διαστήματος και τα ρομπότ. Μα για τα κορίτσια είχε κάνει την εμφάνισή του ένα νέο είδωλο: η κούκλα Barbie – και μαζί με αυτήν άφθονα νευρωτικά συμπλέγματα για τα κορίτσια που θα μεγάλωναν και θα διαπίστωναν πως δεν της μοιάζουν και τόσο.
Η δεκαετία του 70, μια εποχή γεμάτη αναταράξεις για τον γερμανικό κόσμο, σηματοδότησε το πέρασμα από τον δημόσιο χώρο στον ιδιωτικό χώρο: είμαστε πια στην εποχή της καταξίωσης της τηλεόρασης και των τηλεοπτικών παιδικών ηρώων. Οι οικολογικές ανησυχίες των καιρών συνέβαλαν στην εμφάνιση άφθονων «εναλλακτικών» παιχνιδιών. Τα ίδια χρόνια εμφανίζονται και τα Playmobil.
Η συνέχεια μας είναι όλο και περισσότερο οικεία. Τα 80’s έφεραν τους ήρωες των αμερικανικών υπερπαραγωγών, την επέκταση των επιτραπεζίων, τους οικιακούς ηλεκτρονικούς υπολογιστές, τις κονσόλες και τα βιντεοπαιχνίδια. Όσο αφορά τη δεκαετία του 90; Νομίζω δεν έχουμε ακόμα απογαλακτιστεί από τη συγκεκριμένη εποχή, επομένως δεν χρειάζεται να επιχειρήσω κάποια ιστορική αναφορά!
Μακάρι να έπαιζε περισσότερο ο κόσμος. Μικροί και μεγάλοι. Το πρώτο βήμα για την επικύρωση της ηλιθιότητας και τη μετατροπή του κόσμου σε ένα διεθνές κύκλωμα νευρωτικών είναι η παραδοχή πως «μεγάλωσα, άρα ωρίμασα, άρα τα παιχνίδια δεν με αφορούν».
Και μαζί με τη θέληση για παιχνίδι ο ενήλικας καταλήγει να σκοτώσει τη φαντασία του και την ικανότητα να οραματίζεται μια διαφορετική ζωή – και η συνέχεια στους τηλεοπτικές σας δέκτες.
Γερμανικές και ελληνικές συνήθειες
Να επιχειρήσω συγκρίσεις; Να ανοίξω τον ασκό του Αιόλου; Α, κύριοι, αφού γνωρίζετε πόσο εύκολα μπορεί μια φαινομενικά απλή σύγκριση να καταλήξει σε στερεότυπα και προκαταλήψεις! Και μεταξύ των δύο αυτών λαών, Γερμανών και Ελλήνων… αλίμονο, το στερεότυπο και η προκατάληψη καλά κρατούν.
Τέλος πάντων. Δύο λόγια δεν βλάπτουν. Ήδη επιχείρησα μια σύγκριση, στην πρώτη ενότητα του κειμένου, αναφερόμενος στην ησυχία και την κλεισούρα της μέσης γερμανικής (και βορειοευρωπαϊκής) επαρχιακής πόλης. Ας αφήσουμε το Βερολίνο στην άκρη, όντας ιδιαίτερη περίπτωση – η Γερμανία, στην πλειοψηφία της, δεν προσφέρεται για ανθρώπους που αγαπούν να κυκλοφορούν έξω τα βράδια και να βλέπουν κίνηση και κόσμο. Και αν νιώθεις εύκολα μοναξιά – θα πρότεινα να επισκεφτείς αυτά τα μέρη ως τουρίστας και όχι για να ζήσεις.
Όσο κατευθύνεσαι βορειότερα στην Ευρώπη, εξάλλου, απουσιάζει ολοσχερώς το κοινωνικό φαινόμενο της «εκτεταμένης οικογένειας» που συναντούμε στη χώρα μας. Τα παιδιά εγκαταλείπουν από νωρίς τους γονείς τους και η αστική πυρηνική οικογένεια συνιστά τη ραχοκοκαλιά της κοινωνίας. Μειωμένοι οικογενειακοί δεσμοί, έμφαση στην εργασία και στην απόκτηση χρήματος, η Γερμανία, παρέα με τις βόρειες ευρωπαϊκές χώρες και το κοινωνικό τους πρότυπο, τις ΗΠΑ, είναι περισσότερο ανεξάρτητες, περισσότερο ανεπτυγμένες, περισσότερο εξατομικευμένες – και περισσότερο μοναχικές, συγκριτικά με εμάς.
Η παράδοση είναι όμορφη όσο προσδίδει μια αίσθηση συνέχειας και νοήματος – μα γίνεται εύκολα τροχοπέδη αν παρεμποδίζει την ατομική σου ανάπτυξη, πέρα και έξω από τους κοινωνικούς δεσμούς. Μας αρέσουν, δεν μας αρέσουν, οι Γερμανοί, παρέα με τους φίλους τους στις γείτονες χώρες, είναι περισσότερο απελευθερωμένοι από προκαταλήψεις και στερεότυπα στις μεταξύ τους σχέσεις και στον τρόπο ζωής τους. Ποικίλα ερωτικά θέματα που σε άλλα μέρη συνιστούν ταμπού, η ελευθερία στις σχέσεις, η ισοτιμία γυναικών-αντρών, η ομοφυλοφιλία, ο γυμνισμός – όλα είναι αποδεκτά και εφαρμόζονται δίχως προκατάληψη.
Να πω για τα ποδήλατα; Αχ, κάθε φορά που επισκέπτομαι μια ευρωπαϊκή πόλη το ίδιο συμβαίνει. Παντού ποδηλατόδρομοι, παντού ποδηλάτες. Δίχως να αισθάνονται περιθωριακά σώματα, όπως ενίοτε συμβαίνει στη χώρα μας… πιστέψτε με, ξέρω. Είμαι ένας από αυτούς τους ποδηλάτες – και αγανακτώ καθημερινώς με τη συμπεριφορά μιας μερίδας κόσμου και με την ανυπαρξία ευνοϊκών συνθηκών οδήγησης.
Τουλάχιστον υπάρχει κάτι παρήγορο εδώ: εμείς όλοι που μαθαίνουμε να κάνουμε ποδήλατο υπό τις ελληνικές συνθήκες σκληραγωγούμαστε και γινόμαστε προσεκτικότεροι στην οδήγηση. Ένας μέσος Γερμανός ποδηλάτης δεν τα έβγαζε πέρα ούτε μια μέρα στην Αθήνα. Μα αυτό βέβαια δεν είναι δικαιολογία για την ανυπαρξία υποστήριξή μας στα ποδήλατα. Αχ, χώρα μου, πότε θα σκεφτείς κι εμάς.
Να πω για την καθαριότητα; Να μιλήσω για τη στάση απέναντι στο περιβάλλον; Στη Γερμανία κάνουν ανακύκλωση και το εννοούν – όλοι, υποχρεωτικά, δια νόμου. Κάθε νοικοκυριό ξεχωρίζει μεταξύ τους τα χαρτιά, τις συσκευασίες, τα πλαστικά, τα αποφάγια. Άλλες σακούλες τα μεν, άλλες τα δε, άλλοι κάδοι τα μεν, άλλοι τα δε. Και το σύστημα εφαρμόζεται στην εντέλεια. Εμείς εδώ ίσα που κατέχουμε μια μικρογραφία αυτού του συστήματος.
Να πω για την επιμέλεια και την περιποίηση των κέντρων των πόλεων; Για την απουσία αδέσποτων ζώων; Για τη δημόσια υγεία και το σύστημα εκπαίδευσης; Ή μήπως για την κοινωνική οργάνωση;…
Όχι, αγαπητοί μου, δεν επιχειρώ να εξιδανικεύσω. Το ίδιο αδηφάγο σύστημα κυριαρχεί και στη Γερμανία, όπως παντού, με τον αδιέξοδο ανταγωνισμό του και τη μονήρη λατρεία του κέρδους και της ισχύος. Και όλη αυτή η παραδοσιακή «γερμανική πειθαρχία» δεν ήταν ποτέ του γούστου μου. Μα κάποια πράγματα γνωρίζουν πως να τα κάνουν σωστά και οφείλουμε να το παραδεχτούμε, όσο και αν μας ενοχλούν κάποιες συγκρίσεις. Οι Έλληνες είναι έξυπνοι και εργατικοί και πνευματώδεις, σε μεγάλο ποσοστό. Και όμορφοι και πρόσχαροι και – ενίοτε – φιλόξενοι. Μα σκέφτονται πολύ περισσότερο την πάρτη τους και πολύ λιγότερο την ολότητα στην οποία ανήκουν.
Σκοπός κάθε ταξιδιού δεν είναι μόνο η αναψυχή – είναι και το άνοιγμα οριζόντων. Βλέπεις, κριτικάρεις, παραδειγματίζεσαι. Συγκρίνεις τα καλά και τα κακά – τι χρειάζεται να διορθώσεις για να γίνεις καλύτερος – και τι χρειάζεται να μείνει ακριβώς το ίδιο. Σκοπός αυτής της τελευταίας ενότητας ήταν να δείξω κάποια πράγματα που μπορούν να λειτουργήσουν ως παραδείγματα για να γίνουμε καλύτεροι. Και εκείνα στα οποία είμαστε ήδη καλοί – τα αφήνω. Είναι γνωστά. Συγκρίνεται μωρέ ο μεσογειακός ήλιος και το ελληνικό φαί με τα ξένα; Δεν συγκρίνεται, σύμφωνοι.
Μα ας πάμε και ένα βήμα παραπέρα.
Διάφορες φωτογραφίες
Ως τελευταία ενότητα επιλέγω να σας παρουσιάσω διάφορες φωτογραφίες, χωρίς πολλά σχόλια. Ας μιλήσουν από μόνες τους...
Μεταξύ των όμορφων γραφικών στο Μπάμπεργκ ήταν και αυτή η γέφυρα. Πάνω της κρέμονται εκατοντάδες λουκέτα. Μπορεί ο καθένας να προσθέσει το δικό του. Λένε πως αν ένα ζευγάρι βάλει το λουκέτο με το όνομά τους στη γέφυρα, η σχέση τους θα έχει μακροχρόνια διάρκεια.
Το ακόλουθο γλυπτό έστεκε καταμεσής της κεντρικής πλατείας στη Νυρεμβέργη. Μια βάρκα στην οποία επιβαίνουν γυμνοί άνθρωποι και ζώα, ένω ένας σκελετός δεσπόζει πίσω. Η βάρκα της ζωής και του θανάτου, που βρίσκεται σε όλα.
Να και ο ιππότης που σκοτώνει τον Δράκο. Άλλη μια λεπτομέρεια από τη Νυρεμβέργη. Πόσο μου άρεσαν αυτές οι μεσαιωνικές πινελιές της!
Μουσική και εκδηλώσεις στο Μπαϊρόιτ. Κάτω βλέπουμε τον Βάγκνερ να υψώνει τα χέρια του, έτοιμος να διευθύνει την ορχήστρα.
Μνημείο στο Μπαϊρόιτ για τον Ζαν Πωλ, σημαντικό εκπρόσωπο του γερμανικού ρομαντισμού.
Bier-Baum, ή αλλιώς, το Μπυρόδεντρο. Ξέρω πολύ κόσμο που θα έδινε τα πάντα για να φύτρωνε ένα τέτοιο στην αυλή του.
Γύρος! Ως γνωστόν είναι πολλοί οι Έλληνες στη Γερμανία. Να αναφερθώ επίσης στο γιαούρτι "Ellinas" που δέσποζε στα γερμανικά σούπερ μάρκετ. Πιο κιτς συσκευασία (με αρχαία γραμματοσειρά και κίονες και όλα) θα ήταν αδύνατο να φτιάξουν. Μα... αυτά πουλάνε στο εξωτερικό.
Η παρέα μου στο ταξίδι. Μαμά, μπαμπάς και ανιψιός. Χαμογελάστε, είστε στη Φωλιά του Κούνελου!
Για δες. Νομίζω τον ξέρω αυτόν τον τύπο. Χμμ.
Ποδήλατα. Και τοιχογραφίες σε κτίριο με μεσαιωνική διακόσμηση. Αχ.
Τι έφερε ο Κούνελος στις αποσκευές του από τη Γερμανία; Ιδού η απάντηση....
