Το Γκαντεμόζαρο (και πως να το αντιμετωπίσεις με τον καινούργιο χρόνο)

«Του κύκλου τα γυρίσματα που ανεβοκατεβαίνουν

και του τροχού που ώρες ψηλά κι ώρες στα βάθη πηαίνουν.»

Βιτσέντζος Κορνάρος – οι πρώτες φράσεις από τον «Ερωτόκριτο»

Κάθε χρονιά που φεύγει τείνουμε να κάνουμε τον απολογισμό μας – τι πήγε σωστά, τι πήγε λάθος, που φταίξαμε οι ίδιοι, που έφταιξαν οι άλλοι… και που έφταιξε η τύχη. Η τύχη – η τυφλή αυτή θεά που γυρίζει αιώνια τον Τροχό της κι εμείς προσπαθούμε να εναρμονιστούμε με τον πάντα απρόβλεπτο ρυθμό της. 

Η τύχη – για την οποία ο Λα Ροσφουκώ είπε πως, παρέα με την ψυχική διάθεση «κυβερνά τον κόσμο». Η τύχη – που άλλοι ταύτισαν με το πεπρωμένο, άλλοι με τη θεία βούληση, και άλλοι με μια γυναίκα – που ευνοεί τους τολμηρούς. Η τύχη – την οποία ο Λάο Τσε είχε προτρέψει να αποδεχόμαστε ακόμα και στις χειρότερες στιγμές της. Η ίδια τύχη – την οποία ο Νίκος Καζαντζάκης προέτρεπε να πολεμούμε, να αγωνιζόμαστε ενάντια στις τυφλές βουλές της. Η τύχη – για την οποία τόσα και τόσα έχουν λεχθεί και πάντα θα λέγονται, γιατί τόσο σημαντικό μερίδιο έχει (καλώς ή κακώς) στις ζωές μας.

Ή όπως λέει ένα γνωμικό: «Ο Θεός άλλους έπλασε, και άλλους έκλασε».

Σήμερα, ενώ διεξάγεται η σκυταλοδρομία ανάμεσα στους Χρόνους, το Γέρο και το Νέο, επέλεξα να σας μιλήσω για την Τύχη. Μα και για εκείνο το Ζάρι που, για κάποιο λόγο, όλες οι πλευρές του έχουν μόνο άσους. Ούτε εξάρια, ούτε πεντάρια – μόνο άσους. Γι’ αυτό και όποτε το ρίχνεις, φέρνεις πάντα Ένα. Το ονομάζω «Το Γκαντεμόζαρο». 

Και αν, φίλε μου, σου έλαχε αυτό το άτιμο ζάρι, οι επιλογές σου είναι δύο: ή το ξεφορτώνεσαι… ή το αντιμετωπίζεις. Με το σημερινό μου κείμενο θα προσπαθήσω να μιλήσω γι’ αυτές ακριβώς τις επιλογές, θέτοντας κατά πρώτο λόγο το ερώτημα: πώς να αντιμετωπίσουμε την κακοτυχία; Είναι θέμα αποδοχής; Χρειάζεται δύναμη και αγώνας; Μια εναλλακτική αντίληψη; Μήπως πρέπει να της γυρίσουμε την πλάτη; Ή μήπως κάνοντας υπομονή, μπας και το ρημάδι το Γκαντεμόζαρο φέρει πάλι καλές ζαριές;

Με αυτό το κείμενο θα προσπαθήσω να ξορκίσω την κακοτυχία –επικαλούμενος ίσως και εκείνο το τυχερό κουνελοπόδαρό μου. Θα μιλήσω για εκείνα τα μικρά πράγματα που χρειάζεται να κάνουμε ώστε να αντιμετωπίσουμε τυχών φουρτούνες της τύχης – γιατί εξοπλίζεσαι καλύτερα απέναντι σε μια ενδεχόμενη πλημμύρα αν έχεις μπαλώσει τις τρύπες του σπιτιού σου. Και, πάνω απ’ όλα, ελπίζω αυτά τα λόγια να συμβάλλουν, έστω λίγο, ώστε να μας πάει καλύτερα ο νέος χρόνος. Γιατί πήξαμε στο Γκαντεμόζαρο, αδερφέ μου…

Ας ξεκινήσω επικαλούμενος τη σοφία του παρελθόντος – να είστε βέβαιοι πως θα αποδειχτεί πολύτιμός μας σύμμαχος.

Περί Τύχης ο λόγος

Τα γνωμικά με θέμα τους την τύχη είναι εκεί από τα αρχαία κιόλας χρόνια – από τον καιρό που ο άνθρωπος συνειδητοποίησε πως κάποια άλλη δύναμη, πέραν των θεών, παίζει σημαίνοντα ρόλο στη ζωή του.

«Όν η τύχη προπηλακίζει ούτος και παρά των πράων μάστιγας ευρίσκει.» - [Όποιον τον κατατρέχει η τύχη, ακόμα κι από τους καλούς ανθρώπους βρίσκει δυστυχίες]

Σωκράτης

«Θέλω τύχης σταλαγμόν ή φρενών πίθον.» - [Προτιμώ μια σταλαγματιά τύχης, παρά ένα πιθάρι μυαλά]

Μένανδρος

«Την ειμαρμένην ουδ’ αν είς εκφύγοι.» - [Κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει από το πεπρωμένο του]

Πλάτων

Άλλοι μίλησαν για πεπρωμένο, άλλοι για τυφλή τύχη, μα η ουσία είναι πάντα ίδιο: πρόκειται για μια δύναμη που βρίσκεται έξω από τον έλεγχό μας, μα παίζει καθοριστικό ρόλο στις ζωές μας.

“Audaces fortuna iuvat” – [Η τύχη βοηθάει τους τολμηρούς]

Βιργίλιος

«Η τύχη είναι γυναίκα και γι’ αυτό ευνοεί τον νέο που την χειρίζεται με τόλμη.»

Νικολό Μακιαβέλι

Σύμφωνα με τον Βιργίλιο και τον Μακιαβέλι, λοιπόν, η τύχη ευνοεί τους τολμηρούς. Δεν χωράει αμφιβολία πως ο άτολμος άνθρωπος δημιουργεί λιγότερες συνθήκες που θα μπορούσαν να ευνοήσουν την τύχη του – και οι συνθήκες είναι για την τύχη όπως ο ήλιος για το φυτό που βλασταίνει.

Μα κάποιες φορές ακόμα και οι συνθήκες δεν αρκούν, ενώ η τόλμη μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε απερισκεψία – κάτι που γνωρίζουν καλά οι χαρτοπαίχτες και τζογαδόροι του κόσμου.

“Fortuna vitrea est :tum cum splendet frangitu” – [Η τύχη είναι γυαλί: εκεί που λάμπει, θρυμματίζεται]

Publilius Syrus, 1^ος αιώνας μ.Χ., Ρωμαίος γνωμικογράφος

Ο τροχός της τύχης, από μεσαιωνικό χειρόγραφο

Τύχη και αποδοχή της πραγματικότητας

«Δεν υπάρχει μεγαλύτερη δυστυχία από το να είσαι δυσαρεστημένος με την τύχη σου.»

Λάο Τσε, 6ος αιώνας π.Χ.

Η φιλοσοφία του Λάο Τσε είναι μια φιλοσοφία εναρμόνισης με την πραγματικότητα. Σε χτυπάει η τύχη; Βρέθηκες ξανά με το Γκαντεμόζαρο στα χέρια σου; Αποδέξου το! Μην αντιστέσεσαι – γιατί να αντιστέκεσαι στην τύχη είναι λες και πας κόντρα στον άνεμο, ενώ δεν είσαι παρά ένα τόσο δα μικρό φυλλαράκι.

Πρόκειται για μια αντίληψη που θυμίζει κατά πολύ τη στάση των Στωικών: η μοίρα/τύχη είναι μεγαλύτερη από μας και δεν ωφελεί να ματαιοπονούμε για την ενδεχόμενη αλλαγή της, ούτε ν’ αναστενάζουμε για τις άδικες ροπές της. Αν κάτι πήγε στραβά, χάνεις τον καιρό σου πολεμώντας το. Θα περάσεις καλύτερα αν το αποδεχτείς και αν προσπαθήσεις να ζήσεις μαζί του. Η αποδοχή της πραγματικότητας συνιστά ένδειξη ωρίμανσης.

Κανείς εξάλλου δεν αρνείται πως ο τροχός της τύχης συνεχίζει να γυρνά… πάντα γυρνά, πέρα και μακριά από τα βλέμματα του κόσμου. Ίσως λοιπόν να έρθει εκείνη η μέρα που θα γυρίσει και αυτή η κακή τύχη σου. Μα κανείς δεν ξέρει πότε – και αν θα γίνει αυτό. Γι’ αυτό το λόγο δεν ωφελεί να σκας και να αγχώνεσαι. Ζήσε την καθημερινότητά σου, αποδέξου τα στραβά σου και μη σε νοιάζει η ζαριά… ούτως ή άλλως πρόκειται για κάτι που βρίσκεται πέρα και έξω από τον έλεγχό σου. Γιατί λοιπόν να σκας;

Μπορείς να το δεις και λίγο εγωιστικά εξάλλου: εσείς, οι ευνοημένοι απ’ την τύχη, θα έχετε όλη τη χαρά, ενώ εγώ τίποτα; Όχι, κύριοι, δεν το δέχομαι αυτό! Είμαι καλύτερος από σας και θα σας το αποδείξω! Θα αντλώ ικανοποίηση από τα μικρά πράγματα που επιλέγω ο ίδιος, και ας μην έχω τη δική σας τύχη. Γιατί εγώ δεν στηρίζομαι σε πήλινα ποδάρια – ποδάρια που στην πρώτη βροχή μπορεί να λιώσουν! Βασίζομαι στον εαυτό μου και σε όσα επιλέγω να μ’ ευχαριστούν – και αν η τύχη η πόρνη πάει πάντα με τους άλλους… ε, λοιπόν, άσ’ τη να ξοδεύεται στον κάθε άχρηστο. Θεόστραβη είναι, ούτως ή άλλως.

Τύχη και μοιρολατρεία

«Η μοιρολατρία θριαμβεύει επάνω σ’ αυτούς που πιστεύουν σ’ αυτήν.»

Simone De Beauvoir

«Η τύχη δεν είναι τυχαία, είναι μόχθος. Το χαμόγελο της επιτυχίας κερδίζεται.»

Emily Dickinson

«Πρέπει να χτυπούμε, να χτυπούμε τη μοίρα μας, ως ν' ανοίξουμε πόρτα, να γλιτώσουμε!»

Νίκος Καζαντζάκης, από την «Αναφορά στον Γκρέκο»

Η αποδοχή της πραγματικότητας ενέχει πάντα τον κίνδυνο της μοιρολατρίας. Γιατί είναι διαφορετικό αν συμβιβαζόμαστε με μια κατάσταση που αδυνατούμε, ούτως ή άλλως, να αλλάξουμε… και διαφορετικό αν αρνούμαστε να μεταβάλλουμε μια κατάσταση που θα μπορούσε να αλλάξει προς το καλύτερο. Κάποιες φορές μια λεπτή γραμμή χωρίζει τον σοφό από τον άτολμο, τον ορθολογικό απ’ τον παθητικό, τον γνώστη από τον μοιρολάτρη.

Υπάρχουν άνθρωποι που απλά δεν προσπαθούν. Αν τους λάχει η κακή ζαριά, θα διαμαρτυρηθούν για την κακοτυχία τους – μα δεν θα κάνουν το παραμικρό να την αλλάξουν. Από κάποιες απόψεις θυμίζουν εκείνη τη μερίδα του μέσου Νεοέλληνα που προσωπικά με ενοχλεί πολύ: γκρινιάζω με το παραμικρό, μα αρνούμαι να δραστηριοποιηθώ ώστε να αλλάξω την πραγματικότητά μου. Μου αρκεί να κλαίγομαι και να ρίχνω τις ευθύνες πάντα στους άλλους.

Φταίει λοιπόν η Κοινωνία, φταίνε οι πολιτικοί, φταίνε οι ξένοι, φταίνε οι ντόπιοι, φταίνε οι φίλοι, φταίνε οι εχθροί, φταίνε οι πάντες… εκτός από μένα.

Ορισμένες φορές η «Κακοτυχία» δεν είναι παρά το άλλοθι για την έλλειψη προσπάθειας.

«Μιλάμε για τη μοίρα μας σαν να είναι κάτι που μας επισκέπτεται. Ξεχνάμε ότι εμείς φτιάχνουμε τη μοίρα μας, κάθε μέρα της ζωής μας.»

Henry Miller

Graffiti by Banksy

Τύχη και χαρακτήρας

«Η μοίρα και ο χαρακτήρας είναι διαφορετικές ονομασίες του ίδιου πράγματος.»

Novalis

«Τύχη μερικές φορές είναι η θέληση των άλλων.»

Alfred Capus

«Αυτό που δε θέλει κανείς να ξέρει για τον εαυτό του καταλήγει να επέρχεται σαν πεπρωμένο.»

Karl Jung

«Η τύχη και η ψυχική διάθεση κυβερνούν τον κόσμο.»

Λα Ροσφουκώ

Μοίρα και χαρακτήρας είναι ένα και το αυτό, έλεγε ο Νοβάλις, ένας εκ των κλασικών Γερμανών Ρομαντικών. Έναν αιώνα μετά, ο Σίγκμουντ Φρόυντ τόνιζε πόσο καθοριστική για την εξέλιξη της ζωής μας είναι η διαμόρφωση του χαρακτήρα, όπως σχηματίζεται από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ζωής μας. Γιατί στην τύχη, πες, μπορούμε να πάμε κόντρα. Στο χαρακτήρα μας όμως;

Σκέψου πόσες φορές έπραξες με τον ένα και όχι τον άλλο τρόπο, όχι γιατί το επιθυμούσες, ή γιατί θεώρησες πως είναι η σωστότερη επιλογή, μα γιατί κάτι «βαθύτερο» σε έσπρωχνε προς εκείνη την κατεύθυνση. Σκέψου πόσες φορές φέρθηκες έτσι που να επιβεβαιώνεις  ξανά και ξανά εκείνο που είσαι – και όχι εκείνο που οι άλλοι νομίζουν για σένα, ή εκείνο που θα ήθελαν για σένα.

Αν η τύχη είναι το άρμα μέσα στο οποίο επιβαίνεις… ο χαρακτήρας είναι το άλογο που το καθοδηγεί.

Όσο βαθύτερα γνωρίζεις τον εαυτό σου λοιπόν, τόσο καλύτερα μπορείς να κατανοήσεις την πραγματικότητά σου. Να δεις που έπραξες σωστά, που έπραξες λάθος, ποια είναι τα όρια, ποιες οι αντοχές, ποιες οι επιθυμίες και ποιες οι αντιστάσεις σου. Ποια τα θέλω και ποια τα μπορώ σου – και να κατανοήσεις πως διαχωρίζονται τα μεν από τα δε. Να δεις που τελειώνει η δική σου θέληση και που αρχίζει των άλλων – γιατί ορισμένες φορές «τύχη είναι η θέληση των άλλων». Και να διαπιστώσεις πόσο σημαντικό μερίδιο διαδραματίζει αυτή η «θέληση των άλλων», σε μια κοινωνία που μοιάζει να έχει χτιστεί στα μέτρα μιας συγκεκριμένης μερίδας κόσμου και μόνο – ενώ οι υπόλοιποι πασχίζουν να εναρμονίσουν τους ρυθμούς τους με αυτή τη μικροσκοπική, μα ισχυρή καθώς φαίνεται, μερίδα.

Ο Νίτσε τόνιζε τη σημασία των αλληλοσυγκρουόμενων θελήσεων. Κάποιες από αυτές τις θελήσεις είναι ισχυρότερες από τις άλλες – και εν τέλει κυριαρχούν πάνω στις άλλες. Οι τελευταίες μπορεί να αποδεχτούν μια κατάσταση ως αποτέλεσμα «κακής τύχης» ή «κακής μοίρας», ενώ δεν είναι παρά το αποτέλεσμα της επιβολής μιας βούλησης πάνω στην άλλη. Επιβολή που, σε κοινωνικό επίπεδο, φτάνει συχνά να μετατραπεί σε θεσμό.

Μα ο χαρακτήρας δεν είναι πάντα συνειδητός – συχνά το συνειδητό κομμάτι δεν είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου. Κι εδώ επιστρέφουμε στους φίλους μας, τον Φρόυντ, τον Γιουνγκ και την παλιοπαρέα τους. Σκέψου πόσο βαθιά είναι τα ορμέφυτα του χαρακτήρα μας, πόσο έντονο το μελάνι που αποτυπώνουν στο χαρτί της καθημερινότητάς μας. Η ίδια η βούληση συχνά είναι τυφλή – μας καθοδηγεί δίχως να ασκούμε έλεγχο πάνω της. Πόσο μοιάζει με τη μοίρα τελικά!

Ή, αν προτιμάτε: πόσο μοιάζει με την τύχη.

Salvator Rosa - Αλληγορία της Τύχης, 1659

Συμπεράσματα: Πώς αντιμετωπίζουμε το Γκαντεμόζαρο, λοιπόν;

Ως τώρα σκιαγραφήσαμε το θέμα της τύχης από διαφορετικές πτυχές του. Μιλήσαμε για την αναγκαιότητα της αποδοχής εκείνου που αδυνατούμε να αλλάξουμε… για την εξίσου μεγάλη σημασία της αντίστασης απέναντι στις καταστάσεις που επιδέχονται αλλαγής… μα και για τον καθοριστικό ρόλο του χαρακτήρα και της συλλογικής βούλησης, που δρα συμπληρωματικά και παράλληλα με την τύχη.

Ας προσπαθήσω να συνοψίσω – και να συνταιριάξω κάπως τις πολλαπλές αυτές οπτικές ματιές πάνω στο ζήτημα της τύχης. Σκοπός μου να αμβλύνω τις συνέπειες του όποιου Γκαντεμόζαρου βρίσκεται στα χέρια μας – ελπίζω να τα καταφέρω, ως ένα βαθμό τουλάχιστον.

Κάποιες φορές χρειάζεται να αποδέχεσαι την πραγματικότητα. Κάποιος σοφότερος ίσως έλεγε «να την αγαπήσεις» - μα εγώ θα μιλήσω απλά για αποδοχή. Αποδέχεσαι την πραγματικότητα, όπως αποδέχεσαι τον χαρακτήρα σου. Αποδέχεσαι την πραγματικότητα, όπως ζητείς και από τους άλλους να σε αποδεχτούν – με τα καλά και τα κακά σου. Γιατί δεν είναι φίλος εκείνος που σε δέχεται μόνο για τα θετικά στοιχεία σου, μα γυρεύει μονίμως να διορθώσει τα κακά. Αγνοεί πως η θετική και η αρνητική όψη είναι συμπληρωματικές στο νόμισμα – και πως τα αρνητικά συχνά λειτουργούν ως καύσιμο που βάζει μπρος στα θετικά σου και καθιστά ικανή την ύπαρξή τους.

Θεωρείς λοιπόν πως είσαι άτυχος; Ας είναι, φίλε μου! Μη σε πάρει από κάτω. Μη δίνεις πάτημα στον κάθε κωλόφαρδο εκεί έξω, για να κοκορεύεται και να καμαρώνει. Από την πηγή της χαράς έχουν όλοι δικαίωμα να πιουν. Αν η τύχη σου γυρνά την πλάτη – προσπάθησε να την αγνοήσεις κι εσύ με τη σειρά σου! Δέξου την κατάσταση ως έχει και άντλησε ικανοποίηση από εκείνα τα πράγματα που γνωρίζεις πως δεν θα σε απογοητεύσουν… εκείνα που δεν θα σου γυρίσουν την πλάτη, δεν θα σε εγκαταλείψουν, δεν θα σου κάνουν τα γλυκά μάτια τη μία, για να σε ποδοπατήσουν την άλλη. Αν η τύχη είναι γυναίκα, άφησέ τη να γυρίζει με τον ένα και τον άλλο! Μη προσδοκάς το γλυκό της το χαμόγελο, γιατί μπορεί να είναι απατηλό.

Ναι, ξέρω. Πόσο πιο εύκολα είναι τα πράγματα όταν η τύχη είναι με το μέρος σου. Το γνωρίζω, φίλε μου. Μα σκέψου πόσο εύκολα η ίδια αυτή τύχη μπορεί να σου στρέψει ξαφνικά την πλάτη. Μη χτίζεις το οικοδόμημά σου στις ράχες της, λοιπόν! Χτίσε ανεξάρτητα από αυτή, βάλε τούβλα και πέτρες και τσιμέντο! Η τύχη οικοδομεί με πούπουλα και άμμο κι ένα απλό φύσημα τα ρίχνει όλα χάμω… Γι’ αυτό κι εσύ θα χτίσεις με τούβλα, με πέτρες και τσιμέντο…

Κάποιες φορές η αλλαγή είναι στα χέρια σου. Υπάρχει χάσμα μεταξύ της αποδοχής εκείνου που δεν αλλάζει… και της παθητικής υποταγής στο πεπρωμένο. Στην πρώτη περίπτωση γνωρίζεις ποια είναι τα όρια των πράξεών σου – στη δεύτερη δεν πράττεις το παραμικρό, απλά καταπίνεις τα πάντα.

Δεν υπάρχει κάποια χρυσή τομή εδώ – για τον καθένα από μας το όριο ανάμεσα στην αποδοχή και την παθητικότητα είναι διαφορετικό. Η συμβουλή μου είναι αυτή: προσπάθησε ν’ αλλάξεις εκείνο που βρίσκεται στο χέρι σου ν’ αλλάξεις… και να κατανοήσεις εκείνο που δεν βρίσκεται. Και λάβε υπόψη σου πως μιλώ πάντα για σένα και μόνο – απέναντι στους άλλους οφείλεις πρωτίστως να δείχνεις κατανόηση για τη διαφορετικότητά τους. Αν κάτι σε δυσαρεστεί, φανέρωνε μεν τη δυσαρέσκειά σου (γιατί δεν είναι καλό ποτέ κανείς να κρύβεται) – μα μην προσπαθείς να τους διορθώσεις. Στη χειρότερη περίπτωση, απλά δεν συμβαδίζουν οι δρόμοι σας. Ας πάρει ο καθένας το δικό του.

Ενεργητικότητα δε συνεπάγεται απαραίτητα πράξεις. Η δραστηριότητα είναι πρωτίστως εγκεφαλική και ψυχολογική κατάσταση. Ενεργητικός είναι ο άνθρωπος που σκέπτεται, που ερμηνεύει, που παίρνει αποφάσεις σε διαλεκτική με τα συμβάντα της καθημερινότητάς του. Παθητικός είναι εκείνος στον οποίο η σκέψη έχει αδρανήσει. Όπως καταλαβαίνετε, λειτουργεί πολύ διαφορετικά η «αποδοχή της πραγματικότητας» σε κάποιον που σκέφτεται ενεργητικά και σε κάποιον που απλά πάει με το ρεύμα. Ο πρώτος κάνει την πραγματικότητα κτήμα του. Ο δεύτερος εγκλωβίζεται μέσα της.

Η γνώση δεν μπορεί να υποκαταστήσει την τύχη – οι συνέπειες της κακοτυχίας μπορούν όμως να μετριαστούν από τη γνώση των συνθηκών που την προκάλεσαν. Γνωρίζοντας κάτι το αποδέχεσαι καλύτερα – ή, ενδεχομένως, πράττεις όσα χρειάζεται να πράξεις για να το μεταβάλλεις. Και η γνώση δεν αφορά μόνο τις εξωτερικές συνθήκες μιας κατάστασης  -συχνότερα σχετίζεται με τον εσωτερικό σου κόσμο, τις ανάγκες και τις επιθυμίες σου. Πόσα πράγματα πάνε στραβά γύρω μας απλά γιατί ο κόσμος δεν ξέρει τι θέλει – ή πώς να το θέλει σωστά! Πόσα στραβά αποδίδουμε στην κακή μας τύχη, ενώ στην πραγματικότητα είναι αποτέλεσμα της άγνοιας του κόσμου, της αδυναμίας του να κατανοήσει και να εκφράσει τις ανάγκες του;

Εδώ ερχόμαστε λοιπόν και στο θέμα του χαρακτήρα – που κάποιοι ταύτισαν με την ίδια τη μοίρα. Όσο καλύτερα γνωρίζεις τον εαυτό σου, τόσο περισσότερο κατανοείς πόση απ’ την κακοτυχία σου οφείλεται σε σένα, πόση οφείλεται στους άλλους… και πόση, εν τέλει, απομένει στη μεγάλη αυτή Δεξαμενή της Τύχης, πέρα από θελήσεις και επιθυμίες.

August Wilde - Ο Τροχός της Τύχης, 1861

Επίλογος

Να που ξέμεινες λοιπόν με το Γκαντεμόζαρο στα χέρια σου. Μα έτσι είναι τα ζάρια, φίλε μου! Τι περιμένεις απ’ αυτά.

Σου κλείνουν την πόρτα; Άνοιξε παράθυρο. Σου κλείνουν το παράθυρο; Άνοιξε μια τρύπα μες στον τοίχο. Είναι φτιαγμένοι από πέτρα οι τοίχοι; Κάλυψε την πέτρα με μια όμορφη κουρτίνα.

Φτιάξε ένα καθημερινό πρόγραμμα, τέτοιο που να γεμίζει τις ώρες σου, όχι να τις αδειάζει. Πες μια καλή κουβέντα εκεί που πιστεύεις πως αξίζει να την πεις… Μοιράσου όσα αγαπάς με όσους αξίζει να τα μοιράζεσαι μαζί τους. Κοίτα να αντλείς ικανοποίηση από τα μικρά πράγματα που ξέρεις πως δεν θα σε απογοητεύσουν ποτέ – και να κρατάς κοντά σου μόνο τους ανθρώπους που σε καταλαβαίνουν και σε εκτιμούν, με τα καλά και τα κακά σου. Αρκεί να καταλαβαίνεις και ο ίδιος τον εαυτό σου.

Και άσε την τύχη να πάει στο καλό… σαν την παλίρροια και την άμπωτη η τελευταία, φουσκώνει, ξεφουσκώνει, δεν βγάζεις άκρη.

Όσο αφορά το Γκαντεμόζαρο; Δεν χρειάζεται να το αγαπήσεις, ούτε να το αποδεχτείς ντε και καλά. Απλά δέξου το σαν μέρος της πραγματικότητας και, ταυτόχρονα, αγνόησέ το. Γράψε συνθήματα στα τείχη της εξουσίας του. Μην αφήνεις να σου κρύβουν τον ουρανό τα σύννεφά του.

Και μην ξεχνάς: ρόδα είναι και γυρίζει…

Καλή χρονιά σε όλους… και με καλύτερη τύχη, παιδιά!

Επίμετρο: Λίγα ακόμα λόγια για την τύχη

«Κοίτα να μη σε καταβάλει η Τύχη, όποια χτυπήματα και βάσανα κι αν φέρει, γιατί δεν υπάρχει δυνατός και άξιος μαχητής που δεν θα πολεμήσει με την Τύχη, όταν εκείνη επιδιώξει να τον νικήσει και να τον εξουθενώσει. Δεν πρέπει να επιτρέψουμε στους εαυτούς μας να παραδοθούμε, μα να αμυνόμαστε με σθένος, κι αυτό γιατί [η Τύχη] γνωρίζει τόσο λίγα από μάχες, που οποιοσδήποτε την αντιμετωπίσει, σε παλάτι ή κατακόμβη, μπορεί να την κερδίσει από τον πρώτο κιόλας γύρο. Κανείς άνθρωπος που έχει θάρρος δεν θα τη φοβηθεί… εκτός αν ρίξει ο ίδιος τον εαυτό του στο έδαφος.

Άφησέ τη να γυρίζει τον Τροχό της, αδιάκοπα και ασταμάτητα, καθήμενη στο κέντρο σαν κάποιος που δεν βλέπει. Κάποιους τους τυφλώνει με πλούτη, τιμές και αξίες, ενώ σε άλλους δίνει φτώχεια – ενώ όποτε την ευχαριστεί, τα παίρνει όλα πίσω. Γι’ αυτό λοιπόν είναι ανόητο να νιώθεις στεναχώρια ή χαρά για οτιδήποτε [απ’ όσα κάνει η Τύχη], τη στιγμή που μπορείς με βεβαιότητα να αποτρέψεις τον εαυτό σου από κάτι τέτοιο, αρκεί να έχεις τη θέληση. Είναι ξεκάθαρο επιπλέον το ότι μετατρέπεις την Τύχη σε θεά και την ανυψώνεις στους ουρανούς, κάτι που οφείλεις να μην κάνεις, γιατί δεν είναι ούτε σωστό ούτε λογικό να ενεδρεύει η Τύχη στον παράδεισο.»

Jean de Meun, «Το Ρομάντζο του Ρόδου», γραμμένο το 1269-78, ένα απ’ τα κλασικότερα λογοτεχνικά έργα του Μεσαίωνα.

«Οι περιστάσεις μας ορίζουν. Μας σπρώχνουν προς τον ένα δρόμο ή προς τον άλλον, και μετά μας τιμωρούν γι’ αυτό.»

Ιβάν Τουργκένιεφ

«Πρέπει να πιστεύουμε στην τύχη. Πώς αλλιώς θα εξηγήσουμε την επιτυχία αυτών που αντιπαθούμε;»

Jean Cocteau

«Αν και οι άνθρωποι κολακεύονται για τις μεγάλες τους πράξεις, συχνά αυτές δεν είναι τα αποτελέσματα ενός μεγάλου σχεδίου, αλλά της τύχης.»

Λα Ροσφουκώ

«Αν τον κόσμο τον κυβερνούσε, στ’ αλήθεια, η τύχη, δεν θα υπήρχε αδικία. Επειδή η τύχη είναι δίκαιη.»

Ferdinand Galiani, 1728-1787

«Οι πιο σταθερές αρχές στο σύμπαν είναι το τυχαίο και το σφάλμα.»

Frank Herbert, γνωστός για τη λογοτεχνική σειρά του “Dune”

«Ο Θεός άλλους έπλασε και άλλους έκλασε.»

γνωμικό

«Οι ακαμάτρες και οι τρελές έχουν τις τύχες τις καλές.»

γνωμικό

«Γυναίκα και καρπούζι η τύχη τα διαλέγει.»

Γνωμικό

«Τι γνωρίζω σχετικά με την ανθρώπινη μοίρα; Θα μπορούσα να σας πω περισσότερα σχετικά με τα ραδίκια!»

Samuel Beckett

«Χρειάζεται πάντα μια δόση τρέλας για να αντιμετωπίσεις το πεπρωμένο.»

Marguerite Yourcenar, 1903-1987, Γαλλίδα συγγραφέας

«Ξεκίνα. Και θα ξυπνήσεις την τύχη σου»

Περσική παροιμία

Τιτσιάνο - Ο Έρωτας και ο Τροχός της Τύχης, 1520

Έχε Γεια Πριγκίπισσα

Μικρός, πολύ μικρός, και έχοντας γεννηθεί στα 80ς, δύο ήταν οι κινηματογραφικές μορφές που είχαν χαραχτεί μέσα μου. Στους άντρες ήταν ο Ίντυ. Μεγάλωσα βλέποντας τις περιπέτειες του αρχαιολόγου με το μαστίγιο, ενώ γύριζε σε ζούγκλες και σπήλαια και κατατρόπωνε τους ναζί. Ήθελα να μεγαλώσω και να του μοιάσω. Ακόμα θέλω.

Όσο αφορά τις γυναίκες... εκείνη που είχα ερωτευτεί παράφορα... εκείνη που με μάγεψε κι έκανε να ξεπηδήσουν για πρώτη φορά μέσα μου αυτές οι αόρατες καρδούλες - καρδιές που με ακολουθούν εκ τοτε σαν κάποια ουρά, ή κάποια πυξίδα που δείχνει προς την επιθυμητή κατεύθυνση... Η γυναίκα αυτή ήταν η Princess Leia, οπως την ερμήνευσε η Carrie Fisher.

Αν ο Ίντυ ήταν το πρότυπο άντρα που ήθελα να του μοιάσω, η Πριγκίπισσα Λέια ήταν η γυναίκα που πάντα ήθελα να βρω.

Η Carrie Fisher έφυγε σε ηλικία 60 χρονών. Another one bites the dust. Ναι, ήταν σκληρή χρονιά το 16...

Έχε γεια Πριγκίπισσα. Ο πόλεμος των άστρων έχασε το ομορφότερό του άστρο.

Χριστούγεννα στην πόλη

Χριστούγεννα στην πόλη, παραμονές 2017. Κοσμοπλημμύρα στους δρόμους ενός πολυδαιδάλου κέντρου που μοιάζει με λαβύρινθο. Εκεί συχνάζει κάποιος σύγχρονος Θησέας (μεταμφιεσμένος σε υπάλληλο γραφείου), εκεί μαίνεται το άρωμα κάποιας χαμένης Αριάδνης – κι εκεί θα συναντήσεις άφθονους μινώταυρους, να γυρίζουν αποζητώντας κάποια διέξοδο – ο μύθος τους θέλει άγριους, μα εκείνοι το μόνο που γυρεύουν (το μόνο που πάντα αναζητούσαν) είναι μια απόδραση – κάποια αλλαγή.

Λιγοστά τα παιδιά που μας είπαν τα κάλαντα στη γειτονιά – με στεναχώρησε αυτό. Μπορεί να έτυχε. Μα οφείλω να παρακινήσω τους γονείς να μη κάνουν τα παιδιά τους μαλθακά – ας βγει έξω το βλαστάρι τους, ας χτυπήσει πόρτες, ας περιπλανηθεί, ας κρυώσει επιτέλους. Τα κάλαντα υπήρξαν από τις ωραιότερες αναμνήσεις της παιδικής μου ηλικίας και σκέφτομαι πως θα ήταν θλιβερό ένας μελλοντικός ενήλικας να μην έχει αντίστοιχες αναμνήσεις σαν αυτή. Ευτυχώς, κάποια παιδιά στο Μετρό το αναπλήρωσαν – το τραγούδι είναι ίδιο, μόνο που αντί για το κουδούνι της πόρτας άκουσα το “Μπιιιζ” ενώ ανοιγοκλείνουν οι πόρτες του Μετρό.

Στο Σύνταγμα είδα μια πελώρια ρόδα. Μεγάλη, στρογγυλή και ακίνητη – υπερβολικά ακίνητη για παραμονή Χριστουγέννων. Κόσμος περνούσε με παιδιά (με σκοπό να ανέβουν στη ρόδα) και έφευγε απορημένος. Πότε σκοπεύει να λειτουργήσει; Κάποιος τη σύγκρινε με το Μάτι του Λονδίνου. Στην ιδέα της σύγκρισης πόνεσε το Μάτι μου, κυριολεκτικά.

Μα υπήρξαν και οι ευχάριστες εκπλήξεις. Σε μια στάση λεωφορείου, απέναντι απ’ την πλατεία, έπαιζε μουσική τζαζ – η ΙΔΙΑ η στάση είχε ενσωματωμένο μηχανισμό, και πατώντας ένα κουμπί μπορούσες να διαλέξεις από ένα μενού το τραγούδι της επιλογής σου. Έπρεπε να το δω για να το πιστέψω. Αυτές λοιπόν είναι οι μικρές ομορφιές της μεγάλης πόλης. Κάποιος ρώτησε αν «παίζει ελληνικά». Ευτυχώς για μας, δεν έπαιζε.

Ερμού, Αιόλου, Κολοκοτρώνη. Παραδοσιακά κοσμοπλημμυρισμένη η πρώτη, νεότερη μόδα οι δεύτερες. Καφετέριες και φαγάδικα, άφθονα σαν μανιτάρια, ανύπαρκτα πριν μια δεκαετία – και πλήθη να ζουζουνίζουν απ’ το ένα στο άλλο. Κάποια στέκια με άποψη και αισθητική, κάποια δίχως καμία αισθητική – εξίσου γεμάτα με κόσμο και τα μεν και τα δε. Οι καφετέριες είναι σαν τους ανθρώπους. Θα βρεις εκείνες με προσωπικότητα κι εκείνες που είναι ρηχές και αδιάφορες – μα στις μοδάτες περιοχές του κέντρου το πλήθος δεν κάνει διακρίσεις.

Οι εκπλήξεις διαδέχονταν η μία την άλλη. Βλέπω πλήθος μαζεμένο σε μια γωνιά του δρόμου, ακούω ένα τραγούδι του Διονύση Σαββόπουλου. Κάποιο υπαίθριο γεγονός, σκέφτηκα, με ηχογραφημένη μουσική. Κι όμως – ήταν ο ίδιος ο Σαββόπουλος που τραγουδούσε ζωντανά – όχι σε πλατεία, όχι σε εξέδρα, μα σε μια γωνιά του δρόμου, έχοντας απλά στήσει ένα μικρόφωνο και δυο ηχεία. Σαν πλανόδιος μουσικός. Αρκεί να σκεφτούμε όλα εκείνα τα γνωστά ονόματα της μουσικής βιομηχανίας που για να δεις ζωντανά πρέπει να πληρώνεις τραπέζια και ποτά… ναι, αυτό ήταν κάτι διαφορετικό, κάτι αυθεντικό, κάτι που μου άρεσε πολύ. Ο ίδιος ο Σαββόπουλος έχει κάνει και πράγματα που δεν μου άρεσαν – μα αυτό θύμισε τον Σαββόπουλο απ’ τα παλιά, τα πολύ παλιά.

Τα καταστήματα ανοιχτά. Πωλήτριες με σκουφάκια Αϊ Βασίλη – μα η δουλειά τους είναι ίδια όπως και των υπολοίπων ημερών. Φαντάζομαι η πρώτη σκέψη τους είναι πότε θα έρθει η ώρα να σχολάσουν – και να ξεκουραστούν επιτέλους.

Επιστροφή με τον ηλεκτρικό. Άγνωστος κόσμος, κάποιες φάτσες συμπαθητικές, άλλες όχι τόσο, όπως συμβαίνει πάντα. Κι εκείνες οι κλασικές ανταλλαγές βλεμμάτων με εκείνες τις κλασικές άγνωστες του ηλεκτρικού, που μιλάνε δίχως την παραμικρή ανταλλαγή κουβέντας – μα είναι ικανές να σου ανεβάσουν τη διάθεση. Κάποια μέρα πρέπει να γραφτεί ένα βιβλίο γι’ αυτό το τόσο σημαντικό θέμα.

Πίσω στο σπίτι. Ανεβάζω αυτό το μικρό κείμενο και βάζω κάτι να φάω. Το βράδυ προβλέπει παρακολούθηση κάποιας ταινίας (καιρός να θυμηθώ τον «Πολίτη Κέιν»), και άφθονη κατανάλωση κουραμπιέδων.

Καλές γιορτές σε όλους!

Είναι Μια Υπέροχη Ζωή... ένα αφιέρωμα στην ταινία του Φρανκ Κάπρα

«Παράξενο, δεν είναι; Η ζωή κάθε ανθρώπου αγγίζει τόσες άλλες ζωές. Όταν δεν βρίσκεται γύρω μας αφήνει πίσω του μια φοβερή τρύπα…»




Σήμερα, λίγες μέρες πριν τα Χριστούγεννα, σκέφτηκα να μοιραστώ μαζί σας ένα αφιέρωμα για μια χριστουγεννιάτικη ταινία – ίσως την κλασικότερη από τις κλασικές χριστουγεννιάτικες ταινίες. O λόγος για το "It's a Wonderful Life" του Frank Capra.

Τα Χριστούγεννα είθισται να θεωρούνται μια γιορτή χαράς. Μα όλοι ξέρουμε πως η ευτυχία δεν πέφτει ουρανοκατέβατη τις περισσότερες φορές από τον ουρανό, σαν κάποιο φωτεινό αστέρι ή τις νιφάδες του χιονιού – τις οποίες ούτως ή άλλως δεν βλέπουμε συχνά. Κάποιες φορές μπορεί η τύχη να μην είναι με το μέρος σου και να διαπιστώσεις πως το χαρμόσυνο κλίμα των ημερών δεν απαλύνει τις όποιες δυσκολίες αντιμετωπίζεις. Τα χριστουγεννιάτικα τραγούδια ηχούν αδιάφορα στ’ αυτιά σου και τα χριστουγεννιάτικα γλυκά χρησιμεύουν ίσα για να κερδίσεις μια στιγμή λησμονιάς από τις έγνοιες. Μπορεί να έχεις οικονομικά προβλήματα, δυσκολίες με σχέσεις, ή απλά να έχεις χάσει το δρόμο σου.

Ο George Bailey, πρωταγωνιστής της ταινίας μας, βρίσκεται στα πρόθυρα της απόγνωσης. Μια επικείμενη οικονομική καταστροφή μαίνεται βαριά από πάνω του, σαν κάποιο μαύρο σύννεφο. Σκέφτεται να δώσει τέλος στη ζωή του. Τότε όμως παρουσιάζεται ένας άγγελος και του φανερώνει πως θα ήταν η ζωή των υπολοίπων ανθρώπων, αν αυτός δεν είχε γεννηθεί ποτέ. Ξεδιπλώνει μπρος στα έκπληκτα μάτια του μια εναλλακτική πραγματικότητα, ενός κόσμου στον οποίο ποτέ δεν είχε υπάρξει. Και αυτός, ο George Bailey – ένας απλός, καθημερινός άνθρωπος – διαπιστώνει πως η μικρή, ασήμαντη ζωή του δεν είναι τόσο μικρή, ούτε τόσο ασήμαντη τελικά.

Είναι μια «Υπέροχη Ζωή».

Ασφαλώς το “It’s A Wonderful Life” είναι παραμύθι – σε σημεία μοιάζει εξιδανικευμένο και ουτοπικό. Κανένας άγγελος δεν θα εμφανιστεί στις σκοτεινότερες στιγμές μας για να προσφέρει μια χείρα βοηθείας. Και η εναλλακτική πραγματικότητα που επισκέπτεται ο ήρωας της ιστορίας μας, με τους φιλοχρήματους ανθρώπους, τις φιέστες, την αποξένωση και την αδιαφορία… μοιάζει περισσότερο με την πραγματικότητα όπως τη ζούμε σήμερα. Που είναι οι άγγελοι λοιπόν;

Μα σκέψου λίγο – μπορεί να μην σ’ επισκεφτεί άγγελος, μα ίσως είναι κάποιος φίλος· ή μια κουβέντα που άκουσες και σου έδωσε δύναμη· ίσως μια φράση από ένα βιβλίο· οι παρηγορητικοί στίχοι ενός τραγουδιού· το ζεστό βλέμμα μιας περαστικής στο δρόμο· ή ενδεχομένως μια όμορφη ανάμνηση απ’ τα παλιά, τέτοια που σε κάνει να σκεφτείς πως, ναι, υπήρξαν οι καλές στιγμές – και όπως υπήρξαν άλλοτε, έτσι γίνεται να υπάρξουν ξανά.

Γιατί τα πάντα είναι κύκλος. Και αν θα έπρεπε να έχουν ένα ουσιαστικό νόημα τα Χριστούγεννα, πέρα από το θρησκευτικό περίβλημά τους (και τη μεταμόρφωσή τους σ’ ένα σύγχρονο όργιο κατανάλωσης), είναι αυτό: όλα γυρίζουν· ο χειμώνας δίνει τη θέση του στην άνοιξη· το αστέρι θα φωτίσει τη σκοτεινότερη νύχτα – και ο ήλιος θα αναδυθεί ξανά.

Αυτό είναι τα Χριστούγεννα στην ουσία τους: η υπόσχεση του φωτός που θα νικήσει το χειμώνα. Η φύση που θα αναγεννηθεί από τις στάχτες της…

It’s a Wonderful Life (after all)

Μοιάζει σχεδόν ειρωνικό, μα η ταινία που σήμερα θεωρείται η κλασικότερη από τις παλιές χριστουγεννιάτικες ταινίες - και λέγοντας «παλιές» αναφέρομαι ασφαλώς στη προ-“Μόνος Στο Σπίτι” εποχή! – αντιμετώπισε σημαντικές δυσκολίες τον πρώτο καιρό που προβλήθηκε στους κινηματογράφους. Το κόστος παραγωγής ήταν κατά πολύ υψηλότερο από τα έσοδα, ενώ αρκετές από τις κριτικές ήταν αρνητικές. Συγκριτικά με τις παλιότερες μεγάλες επιτυχίες του σκηνοθέτη Frank Capra – όπως τα “It Happened One Night” και “Mr. Smith Goes To Washington” – το “It’s A Wonderful Life” φάνηκε να λυγίζει μπροστά στην υπερβολικά φιλόδοξη παραγωγή του και το ιδεαλιστικό του σενάριο.

Ο George Bailey ζει καταμεσής μιας κοινότητας που θυμίζει περισσότερο κάποια εξιδανικευμένη πραγματικότητα, παρά τον αληθινό κόσμο που ζούμε. Οι κάτοικοι γνωρίζονται όλοι μεταξύ τους και είναι διατεθειμένοι να βοηθήσουν ο ένας τον άλλο σε στιγμές ανάγκης. Σα να μην έφταναν αυτά, ένας άγγελος παρουσιάζεται στον πρωταγωνιστή και τον βοηθάει να ξεπεράσει τα προβλήματά του. Όσο αφορά το τέλος;… Πρόκειται για ένα κλασικό Happy Ending από εκείνα που συναντούμε συχνά στα παραμύθια.

Δεν είναι δύσκολο να αντιμετωπίσεις το φιλμ με μια κυνική ματιά – γιατί ξέρουμε καλά πως οι κοινωνίες όπως τις ζούμε απέχουν πολύ από το εξιδανικευμένο, προ-αστικό πρότυπο, που παρουσιάζει ο Κάπρα. Και στις στιγμές της ανάγκης σου όχι μόνο δεν θα έρθουν καλπάζοντας οι άγγελοι… μα μπορεί να απέχουν ακόμα και οι φίλοι – ή τουλάχιστον όσοι δηλώνουν τέτοιοι.

Σα να μην έφταναν αυτά, το φιλμ έφτασε ως και να κατηγορηθεί από το FBI για χρήση αρνητικών στερεοτύπων όσο αφορά τους τραπεζίτες και την ανώτερη αστική τάξη. Ο τραπεζίτης (και «κακός» της ιστορίας») Mr. Potter “παρουσιάζεται ως ένας ακόμα τύπος “Scrooge”, με σκοπό να υποβαθμιστεί έτσι η τάξη του – συχνό κόλπο που χρησιμοποιούν οι Κομμουνιστές”, σύμφωνα με κείμενο του FBI που εκδόθηκε το Μάιο του 1947.

Αρκεί φυσικά να θυμίσουμε πως βρισκόμαστε στην πρώιμη ψυχροπολεμική περίοδο, όταν και ξέσπασε η παράνοια του Μακαρθισμού. Έργα όπως του Φρανκ Κάπρα – με την εμφανή αντικαπιταλιστική τους ηθική – έμοιαζαν “κομμουνιστικά” στα μάτια κάποιων.

Frank Capra

Κι όμως, παρά τις κριτικές – ή ίσως εξαιτίας αυτών – το έργο όχι μόνο άντεξε, μα έφτασε να υπερκεράσει το πέρασμα του χρόνου. Η ταινία γνώρισε μια σημαντική άνθηση από τα χρόνια της δεκαετίας του 70 και έπειτα· στην εποχή που η τηλεόραση είχε πάρει τα σκήπτρα από τον κινηματογράφο, και το έργο προβαλλόταν κάθε χρόνο στη διάρκεια των Εορτών. Και αν η παλαιότερη γενιά – η γενιά του Πολέμου και των ψυχροπολεμικών αντιλήψεων – την αντιμετώπισε με σκεπτικισμό, δεν συνέβη το ίδιο με τη γενιά που τη διαδέχτηκε.

Ο νεότερος κόσμος φαίνεται είδε σε αυτό το έργο πράγματα που δεν είχαν αντιληφθεί οι παλιότεροι. Είχαμε πια περάσει στη μοντέρνα εποχή και η «Υπέροχη Ζωή» φάνταζε σαν κειμήλιο μιας αλλοτινής πραγματικότητας – με τον ίδιο τρόπο που η «Χριστουγεννιάτικη Ιστορία» του Τσαρλς Ντίκενς (για την οποία μπορείτε να διαβάσετε αναλυτικό αφιέρωμά μου εδώ) φανέρωνε την εικόνα των Χριστουγέννων που πάντα φανταζόμασταν – μα ποτέ δεν είχαμε τη δυνατότητα να ζήσουμε. Η «Υπέροχη Ζωή» δεν έμοιαζε πια με εξιδανικευμένη ονειροφαντασία, μα με ένα τεκμήριο αυθεντικότητας, εντός μιας εποχής που έδειχνε να χάνει την αυθεντικότητά της ολοένα και περισσότερο.

Τι σημασία έχει που το φιλμ μοιάζει πιο πολύ με παραμύθι – σάμπως τα παραμύθια δεν εμπεριέχουν τα δυνατότερα μηνύματα; Και ποιος είπε πως ήταν σκοπός του Φρανκ Κάπρα να γυρίσει ένα «ρεαλιστικό» έργο; Συχνά μέσα από θεατρικά σκηνικά και αλληγορίες παρουσιάζονται οι βαθύτερες αλήθειες για την πραγματικότητα που ζούμε.

Στην πραγματικότητα η «Υπέροχη Ζωή» ακολουθεί τα χνάρια που πρώτος χάραξε, εκεί στο πυκνό, λευκό χιόνι, ο Τσαρλς Ντίκενς. Πρόκειται για μια ταινία «μαγικού ρεαλισμού», στην οποία το όνειρο συμπλέκεται με την πραγματικότητα και η κοινωνική κριτική βαδίζει αρμονικά με τη φανταστική αφήγηση. Ίσως αυτό ακριβώς το στοιχείο – ο συνδυασμός της καθημερινής πραγματικότητας με τη μαγεία – είναι εκείνο που προσδίδει τον ιδιαίτερο «χριστουγεννιάτικο» αέρα στην ταινία. Γιατί τι θα ήταν τα Χριστούγεννα αν δεν είχαν κάτι από εκείνη την αρχέγονη μαγεία μέσα τους; Ένα κούφιο γλέντι κατανάλωσης και θρησκευτικής κατήχησης και μια ευκαιρία να πάρουμε λίγες μέρες άδεια από τη δουλειά…

Με το πέρασμα των χρόνων το “Μια Υπέροχη Ζωή” καταξιώθηκε όχι μόνο ως ένα από τα σημαντικότερα φιλμ του Φρανκ Κάπρα· όχι μόνο ως η κλασικότερη από τις χριστουγεννιάτικες ταινίες· μα και ως ένα από τα ορόσημα της ιστορίας του κινηματογράφου.

Η κοινωνική κριτική του Κάπρα είναι αμείλικτη – δίκιο είχε το FBI που ανησυχούσε, μα για τους λάθος λόγους. Ακόμα και αν οι τραπεζίτες δεν ομοιάζουν στο «στερεότυπο του κακού Σκρουτζ» του Mr. Potter, παραμένει το γεγονός πως το κοινωνικό σύστημα το οποίο υπηρετούν – ο καπιταλισμός – αποσκοπεί στο μεγαλύτερο δυνατό κέρδος και στη δημιουργία μονοπωλίων, σε βάρος των μικρών επιχειρήσεων, κόντρα στις ανθρώπινες ανάγκες και αδιαφορώντας για τυχόν συναισθηματικές παρεκτροπές.

Η μάχη του George Bailey ενάντια στον Mr. Potter είναι η μάχη του μικρού κόντρα στον μεγάλο, ο αγώνας του καθημερινού ανθρώπου ενάντια σ’ ένα σύστημα που επιθυμεί να καταβροχθίσει τα πάντα με το πελώριο, αδηφάγο του στόμα. Και όπως αναφέρουν οι φίλοι του George Bailey στη διάρκεια της ταινίας, «χρειάζεται να είμαστε ενωμένοι για να αντισταθούμε». Γιατί μόνο έτσι αντιμετωπίζεις εκείνο που θεσμικά είναι ισχυρότερο από σένα: ενώνοντας τη φωνή σου με τους άλλους. Χτίζοντας ομάδες. Λειτουργώντας συλλογικά.

Εν τέλει οι αξίες που κυριαρχούν στο φιλμ είναι οι ίδιες εκείνες αξίες που θα θέλαμε να κυριαρχούν όχι μόνο τις μέρες των Γιορτών – μα και όλο τον υπόλοιπο χρόνο: η συντροφικότητα, η φιλία, η αλληλεγγύη, η αυθεντικότητα, η ζεστασιά της οικογένειας, η θαλπωρή του σπιτιού – και η ελπίδα.

Η ελπίδα, ναι. Κακά τα ψέματα, αν έχουν ένα νόημα οι "άγγελοι" στην εποχή μας, είναι αυτό. Γιατί ελπίζοντας πως μπορούν να αλλάξουν τα πράγματα, κάνεις και το πρώτο βήμα για την αλλαγή αυτή.

Ο ήρωας του έργου – ο George Bailey, τον οποίο υποδύεται υποδειγματικά ο James Stewart, σε έναν από τους πλέον αξιομνημόνευτους ρόλους του – είναι ο ήρωας της διπλανής πόρτας. Από μικρός ξεχείλιζε με όνειρα, μα μεγαλώνοντας βλέπει τα όνειρά του, ένα προς ένα, να καταρρέουν. Ήθελε να σπουδάσει – μα αναγκάστηκε να ακολουθήσει το επάγγελμα του πατέρα του. Επιθυμούσε να ταξιδέψει, να γυρίσει τον κόσμο – μα τελικά παρέμεινε μια ζωή στο μέρος που γεννήθηκε, στη μικρή εκείνη πολιτεία του Bedford Falls. Μαζί με τη γυναίκα του (τη γλυκύτατη Donna Reed) γιορτάζουν μια ιδιόμορφη βροχερή νύχτα του μέλιτος σ’ ένα παλιό σπίτι, περιβαλλόμενοι από εικονικά σκηνικά κι ενώ αντηχεί χαβανέζικη μουσική από ένα ξεφτισμένο γραμμόφωνο.

Αυτός λοιπόν ο καθημερινός άνθρωπος, με τις προσδοκίες και τα χαμένα όνειρά του, τα άγχη και τα ξεσπάσματά του, τις εντάσεις, τους αγώνες και τα αδιέξοδά του… αυτός που φτάνει στα πρόθυρα της πιο έσχατης απελπισίας… αυτός είναι ο ήρωας που κρύβουμε όλοι μέσα μας. Εκείνος που συνειδητοποιεί στο τέλος πως η βαθύτερη αξία βρίσκεται σ’ εκείνα τα πράγματα που δεν αγοράζονται, ούτε πωλούνται… στα απλά, μικρά πράγματα και στους ανθρώπους που μας περιβάλλουν και μας αγαπούν γι’ αυτό που είμαστε.

Αυτός είναι ο αληθινός πρωταγωνιστής του Φρανκ Κάπρα: όλοι εμείς, που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, μπορούμε να ταυτιστούμε μαζί του. Εμείς που αγωνιζόμαστε, επιθυμούμε, ονειρευόμαστε, θυμώνουμε, απογοητευόμαστε – και κάποιες στιγμές χάνουμε την ελπίδα μας.

Για μας είναι που χτυπούν τα καμπανάκια. Για μας είναι που βγάζουν οι άγγελοι φτερά. Για να συνειδητοποιούμε που και που πως, παρά τις δυσκολίες της (ή ίσως εξαιτίας αυτών) είναι «μια υπέροχη ζωή» τελικά.



© Παρουσίαση: το φονικό κουνέλι, Δεκέμβριος 2016-18. Παρακαλώ να μην αναδημοσιευτεί η συνολική ανάρτηση σε άλλες ιστοσελίδες.