Οπτικές Απάτες: Εκεί που οι εντυπώσεις παραπλανούν...

Λοιπόν, σκεφτείτε τα ακόλουθα σκηνικά: Γνωρίζετε κάποιον που σας συναρπάζει και σας αφήνει με τις καλύτερες αρχικές εντυπώσεις. Η συνάδελφος σας στη δουλειά δείχνει ιδιαίτερα ντροπαλή και σκέφτεστε πόσο μαζεμένη πρέπει να είναι με το άλλο φύλο. Πηγαίνετε σε ένα πάρτυ και παρατηρείτε μια παρέα που δείχνει να περνάει απίστευτα, όλο γέλιο και χαρά. Προσέχετε τις φωτογραφίες από τις διακοπές που ανέβασε ένας φίλος σας στο facebook και φανερώνουν πως έζησε ξέφρενες στιγμές όλο τρέλα. Αράζετε με μια παρέα και ένας τύπος που μόλις γνωρίσατε, ένας τύπος που δείχνει ιδιαίτερα πνευματώδης, αραδιάζει ατάκες φιλοσόφων. Ένας άλλος γνωστός σας στην παρέα, κάθεται αμίλητος και παρατηρεί - σκέφτεστε πως μάλλον αισθάνεται άσχημα για κάποιον λόγο. Περνάτε τον χρόνο σας σε ένα κοινωνικό δίκτυο στο ίντερνετ (forum, facebook, youtube, κλπ), και παρατηρείτε τον γραπτό λόγο κάποιου που επιτίθεται αριστερά και δεξιά στον κόσμο, ειρωνεύεται και βρίζει.

Ε λοιπόν, θα είχε μεγάλο ενδιαφέρον αν ερχόταν τότε ένα πουλάκι και σας ενημέρωνε για τα εξής: Ο τύπος που σας άφησε με τις καλύτερες των εντυπώσεων είναι στην πραγματικότητα μεγάλο καθίκι. Η ντροπαλή συνάδελφος ξεσαλώνει τα βράδια με πολλούς και διαφορετικούς άντρες, πουλώντας ψέματα στους μεν και στους δε. Η παρέα που έδειχνε να περνάει καλά στο πάρτυ, με το που έκλεισαν τα φώτα και επέστρεψε ο καθένας σπίτι του, βυθίστηκε στην κατάθλιψη. Οι φωτογραφίες από τις διακοπές που ανέβασε ο φίλος σας στο facebook αποκρύβουν πως στην πραγματικότητα βαρέθηκε και δεν έβλεπε την ώρα να γυρίσει σπίτι του. Ο πνευματώδης τύπος που αραδιάζει ατάκες φιλοσόφων κάνει το ίδιο κάθε φορά που βρίσκεται σε μια παρέα - τις συγκεκριμένες ατάκες τις έχει μάθει απ' έξω και απλά τις επαναλαμβάνει. Ο γνωστός σας που στέκεται αμίλητος στην πραγματικότητα είναι χαρούμενος και είναι απλά βυθισμένος στις ταξιδιάρικες του σκέψεις, γι'αυτό και προτιμάει να μη συμμετέχει στην παρέα. Ο τύπος που πουλάει "μαγκιά" στο διαδίκτυο είναι στην πραγματικότητα ένα μαζεμένο αγόρι που θα δυσκολευόταν να σας κοιτάξει ίσια στα μάτια αν βλεπόσασταν από κοντά, πόσο μάλλον να γίνει επιθετικός. 

Τι λέτε λοιπόν; Πόσο επιρρεπείς είμαστε στα φαινόμενα και στις εντυπώσεις της στιγμής; Σε τι βαθμό η ψυχολογία κατευθύνει την ερμηνεία που δίνουμε στις συμπεριφορές των άλλων; Τελικά πόσο σίγουροι μπορούμε να είμαστε για οτιδήποτε; Που τελειώνει η εικασία και πότε αρχίζει η γνώση;

Και αν πέρα από τα φαινόμενα είναι αδύνατο να πάμε παραπέρα; Μπορούμε τελικά να ελπίζουμε πως υπάρχει μια κάποια αλήθεια σε όσα παρατηρούμε γύρω μας, ή έχουμε απλά εμπλακεί σε έναν κυκεώνα παραπλανητικών εντυπώσεων, από τον οποίο δεν υπάρχει διαφυγή, μονάχα περισσότερες εντυπώσεις, η μία πιο παραπλανητική από την άλλη;

Σας προβλημάτισα λίγο; Xαίρομαι! Τώρα είστε έτοιμοι να διαβάσετε το κείμενο!

Σήμερα θα μιλήσουμε για τις πλάνες της αντίληψης. Και θα διαπιστώσουμε πως είναι βαθύτερα ριζωμένες μέσα μας απ' ότι ενδεχομένως θα πιστεύαμε!

Οπτικές Πλάνες μέσα από Τεστ

Ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα, όταν και είχε ξεκινήσει να αναπτύσσεται ο νεοσύστατος τότε κλάδος της Ψυχολογίας, είχαν διεξαχθεί διάφορες μελέτες που απέδειξαν πόσο εσφαλμένες μπορεί να είναι οι εντυπώσεις των αισθήσεων μας.

Ας ξεκινήσουμε για παράδειγμα με την κλασική Πλάνη του κοινωνιολόγου Muller-Lyer. Δείτε τις δύο γραμμές, την κόκκινη και την πράσινη. Ποιά από τις δύο είναι η μεγαλύτερη;

To 1889 o αμερικάνος ψυχολόγος Joseph Jastrow μας έδωσε την δική του Πλάνη. Παρατηρείστε τα δύο σχήματα, το Α και το Β. Σας δίνεται η αίσθηση με την πρώτη ματιά πως είναι ίσα σε μέγεθος ή πως το δεύτερο είναι μεγαλύτερο από το πρώτο;

To 1911 πάλι, ο ιταλός Mario Ponzo κατέδειξε άλλη μία οπτική πλάνη, η οποία σχετίζεται με την αίσθηση της προοπτικής και του βάθους. Θεωρείτε πως η μία από τις ακόλουθες κίτρινες γραμμές είναι μακρύτερη από την άλλη; Για κοιτάξτε τις καλά.

Εδώ και μια εναλλακτική εκδοχή της πλάνης του Ponzo.

Για όλες τις περιπτώσεις πάνω ισχύει πως τα ερεθίσματα είναι εντελώς πανομοιότυπα μεταξύ τους! Πρόκειται για πιστά αντίγραφα το ένα του άλλου! Ωστόσο μας δίνεται η αρχική εντύπωση πως το ένα είναι μεγαλύτερο από το άλλο. Ο ίδιος ο εγκέφαλος που προσλαμβάνει τις αισθήσεις μας καθοδηγεί σε εσφαλμένα αρχικά συμπεράσματα!

Είναι ο νους εκείνος που πρέπει να επεξεργαστεί εν συνεχεία το ερέθισμα, προκειμένου να απαλλαγεί από την πλάνη. 

Ας δούμε και αυτούς τους κύκλους, αυτούς που βρίσκονται στη μέση. Είναι λοιπόν μεγαλύτερος ο ένας κύκλος από τον άλλον?

Παρατηρείστε και τα ακόλουθα τέσσερα τετράγωνα! Με μια πρώτη ματιά, ποιό απ' αυτά είναι πιο σκούρο στο χρώμα και ποιό είναι περισσότερο ανοιχτό?

Η αρχική αίσθηση είναι πως το πρώτο τετράγωνο είναι περισσότερο σκούρο, και το τελευταίο περισσότερο ανοιχτό, ενώ στην πραγματικότητα το χρώμα είναι ίδιο σε όλα. Μας επηρεάζει βλέπετε το χρώμα του πλαισίου που τα περιλαμβάνει και καθοδηγεί εσφαλμένα την αντίληψη μας.

Θέλετε και παράδειγμα από την καθημερινότητα; Σκεφτείτε πάλι τον τύπο στο πάρτυ, που έδειχνε να καλοπερνάει. Το εορταστικό πλαίσιο καθοδηγεί εσφαλμένα τις αισθήσεις και μας επηρεάζει, το ίδιο και την δική του συμπεριφορά - φέρεται απλά όπως θα ήταν "αποδεκτό" να φέρεται σε ένα πλαίσιο σαν αυτό. Όταν όμως σβήσουν τα φώτα και γυρίσει σπίτι του, το χαμόγελο μεμιάς θα ξεθωριάσει. Δεν περνούσε καλά, έδειχνε ότι περνούσε καλά - γιατί έχουμε και μια εικόνα που βγάζουμε προς τα έξω σε τελική ανάλυση. 

Το περιβάλλον μπορεί να καθοδηγήσει την αντίληψη μας, και αυτό γίνεται πασιφανές στο ακόλουθο σχέδιο. Δείτε τους δύο συμπαθείς γίγαντες που τρέχουν στο τούνελ!

Αν τους απομονώσουμε από το περιβάλλον, το τούνελ με άλλα λόγια, οι δύο γίγαντες είναι ακριβώς ίδιοι. Ωστόσο, λαμβάνοντας το περιβάλλον υπόψη, ο δεξιά δείχνει σαφώς μεγαλύτερος γιατί απλά βρίσκεται στο βάθος του τούνελ. Είναι το περιβάλλον εκείνο που καθοδηγεί και συχνά, διαμορφώνει την αντίληψη μας.

Δείτε και το ακόλουθο σχήμα.

Σας δίνεται η αίσθηση πως περικλείεται ένα τρίγωνο ανάμεσα στα τρία αυτά πλασματάκια που βλέπετε? Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κανένα τρίγωνο, μόνο οι τρεις πακμαν! Η εικόνα αυτή ενδεχομένως φανερώνει τον ενδόμυχο πόθο ορισμένων ζευγαριών, να σχηματίσουν δηλαδή ένα τρίο, ισχύς εν τη ενώσει, ξέρετε τώρα, ωστόσο ντρέπονται να το ομολογήσουν και έτσι το τρίο παραμένει στη σφαίρα της φαντασίωσης, ένα αόρατο τρίγωνο όπως της εικόνας. 

Και αν βρίσκετε αυτή την ερμηνεία παραφουσκωμένη, μπορούμε να επανέλθουμε σε εκείνη του πλαισίου και πως καθοδηγεί την ερμηνεία μας! Το πλαίσιο (ή το περιβάλλον, αν προτιμάτε), είναι οι Πακμαν. Χάρη σε αυτούς βλέπουμε ένα τρίγωνο εκεί που δεν υπάρχει τίποτα.

Η δύναμη της εικόνας ή της αρχικής εντύπωσης ορισμένες φορές είναι τόσο καταλυτική, που αδυνατείς να σκεφτείς ανεπηρέαστος από τις αισθήσεις σου. Δες εκείνη την κουκλάρα πως σου χαμογελάει, πως σε παίζει με τα μάτια της, σίγουρα σε γουστάρει, δεν υπάρχει άλλη εξήγηση! Το ενδεχόμενο βέβαια να το κάνει αυτό με πολλούς για επιβεβαίωση και μόνο, ή απλά λόγω κοκεταρίας, δε σου περνάει εκείνη τη στιγμή από το μυαλό. Αποδίδεις τη συμπεριφορά του άλλου στον εαυτό σου (για παράδειγμα, στο γεγονός πως είσαι πολύ μοιραίος άντρας!), ενώ η αιτία μπορεί να βρίσκεται στον άλλον. Αυτό φυσικά στις επιτυχίες σου - γιατί στις αποτυχίες, πάντα "οι άλλοι" πρέπει να φταίνε. Εκτός αν έχεις κατάθλιψη, όπου τότε φταις εσύ για όλα, ακόμα και για τα παιδιά του Τρίτου Κόσμου. Ύπουλο πράγμα η ψυχολογία.

Ας δούμε λοιπόν την επόμενη εικόνα! Προσέξτε τη για λίγη ώρα.

"Μα κινείται, είναι βέβαιο!", θα πείτε! Πραγματικά, σου δίνεται η αίσθηση πως κινείται! Κι όμως (παραφράζοντας τον Γαλιλαίο) ΔΕΝ κινείται! Είναι ακίνητη, όπως όλες οι εικόνες, σχεδιασμένη όμως έτσι ώστε να μεταδίδει αυτή την ψευδαίσθηση της κίνησης!

Δες τα κάτω σχήματα.

Σου δίνεται η αίσθηση πως αναβοσβήνουν κυκλάκια στις διασταυρώσεις των γραμμών (φωτεινά στο αριστερό τετράγωνο και σκούρα στο δεξί), ενώ φυσικά δεν υπάρχουν κυκλάκια παρά μόνο στο μυαλό σου!

Η επιρροή του πλαισίου είναι καταλυτική σε άφθονες συμπεριφορές. Σκεφτείτε για παράδειγμα μια παρέα που προσφέρουν τη βοήθεια τους σε έναν άγνωστο αλλοδαπό περαστικό, ο οποίος γλίστρησε ενώ περπατούσε και έπεσε κάτω. Πόσο διαφορετική φαντάζει η στάση της παρέας αν μεταβληθεί το πλαίσιο υπό το οποίο προσφέρουν τη βοήθεια τους. Πείτε ας πούμε ότι βρίσκονται σε ένα αντιρατσιστικό φεστιβάλ. Η στάση τους είναι ευγενική, μα και αναμενόμενη θα λεγε κανείς: βρισκόμαστε σε ένα αντιρατσιστικό φεστιβάλ σε τελική ανάλυση. Σκεφτείτε από την άλλη το περιστατικό να συνέβαινε καταμεσής ενός πολυσύχναστου δρόμου της Ομόνοιας, μέρα μεσημέρι. Πόσοι θα πρόσφεραν τη βοήθεια τους στον αλλοδαπό στην προκειμένη περίπτωση και πόσοι απλά θα προσπερνούσαν; Πολύ φοβάμαι πως θα υπερίσχυε το δεύτερο. Η επιρροή του πλαισίου, μα και της μάζας, είναι καταλυτική (όταν όλοι προσπερνούν τείνεις να κάνεις το ίδιο).

Μπορούμε να σκεφτούμε και πιο απτά παραδείγματα. Πόση διαφορετική σημασία θα αποκτούσε ένα παρατημένο χασαπομάχαιρο, αν βρισκόταν πάνω στον πάγκο ενός κρεοπωλείου... Πόσο παράδοξο θα φάνταζε το ίδιο ακριβώς χασαπομάχαιρο αν το βλέπαμε πάνω στο τραπεζάκι στο σαλόνι, δίπλα στον καναπέ!!

Συνοπτικά: Το περιβάλλον, το πλαίσιο, καθοδηγούν την αντίληψη, την κρίση μα και την ίδια τη συμπεριφορά μας πολύ περισσότερο απ' όσο θα πιστεύαμε. Και η ίδια συμπεριφορά μπορεί να λάβει εντελώς διαφορετικό νόημα σε ένα πλαίσιο που διαφέρει. 

Αμφίσημες Εικόνες

Εικόνες διττής σημασίας, ένα ερέθισμα, δύο διαφορετικές ερμηνείες. Το ποτήρι μισοάδειο, το ποτήρι μισογεμάτο. Ορισμένοι βλέπουν τη μία πλευρά, ορισμένοι την άλλη. Σα τη ζωή, ένα πράγμα, άλλοτε μισοάδεια, άλλοτε μισογεμάτη.

Τι δείχνει η ακόλουθη εικόνα; (μη διαβάσεις παρακάτω, δες την εικόνα και μετά).

Κάποιοι πρώτα παρατηρούν το πρόσωπο μιας γυναίκας. Άλλοι βλέπουν έναν σαξοφωνίστα. 

Κλασικό εδώ είναι το περίφημο βάζο του Rubin. Νομίζω το γνωρίζετε όλοι.

Όπως φαντάζομαι είναι γνωστή και η ακόλουθη εικόνα.

Κάποιοι βλέπουν μια νεαρή κοπέλα. Άλλοι προσέχουν πρώτη τη γριά.

Πάμε και σε έναν υπέροχο πίνακα του ζωγράφου Gillbert, με τίτλο "Τα Πάντα Είναι Ματαιοδοξία". Νομίζω είναι εμφανής η διπλή του σημασία, και η εικόνα μέσα στην εικόνα.

Ένας πίνακας παρεμπιπτόντως που χρησιμοποίησαν για εξώφυλλο οι Def Leppard σε ένα από τα άλμπουμ τους.

Κλείνω αυτή την υποενότητα με ένα κλασικό σχέδιο!

Εσείς φυσικά επειδή είστε μάγκες και διαβάζετε το Blog του Κούνελου βλέπετε πρώτα το κουνέλι, μετά την πάπια!

Arcimboldo

Πάμε μερικούς αιώνες πίσω τώρα, στα χρόνια μετά την Αναγέννηση, όταν επικρατούσε ένα αρκετά αμφιλεγόμενο μα άκρως ενδιαφέρον ζωγραφικό στυλ, στο οποίο δόθηκε η ονομασία Μανιερισμός. Την εποχή εκείνη λοιπόν, κάπου στον 16ο αιώνα, εντυπωσίαζε πολύ κόσμο με τους άκρως παράδοξους και εκκεντρικούς πίνακες του ένας ιταλός ζωγράφος με το όνομα Arcimboldo.

Ο Arcimboldo έφτιαχνε πορτραίτα, όπως συνήθιζαν αρκετοί τότε, μα τα δικά του πορτραίτα δεν ήταν παρά ένα καινοτόμο μωσαϊκό από αντικείμενα της νεκρής και ζωντανής φύσης, λουλούδια, φρούτα, βιβλία, ψάρια, και διάφορα άλλα, όλα σχεδιασμένα έτσι ώστε να δίνουν την αίσθηση πως απεικονίζουν ανθρώπους. Ήταν όμως απλά μια αίσθηση, ένα παιχνίδι με τα σχήματα και τους συνδυασμούς χρωμάτων, όχι η πραγματικότητα.

Ο εγκέφαλος μας είναι φτιαγμένος έτσι ώστε να συνενώνει ξεχωριστά και διάσπαρτα μεταξύ τους ερεθίσματα σε ενιαίες εικόνες και να τους προσδίδει μια γνώριμη μορφή - τα έργα του Arcimboldo λοιπόν τα βλέπουμε σχεδόν σαν πραγματικούς ανθρώπους - εδώ που τα λέμε, ο ίδιος τα έφτιαχνε με αυτόν ακριβώς τον σκοπό. Η τάση να ενώνουμε διάσπαρτα ερεθίσματα σε ένα ενιαίο, συνεκτικό σύνολο, ονομάστηκε από την Ψυχολογία "Gestalt": Το Όλο είναι πάντα μεγαλύτερο από τα επιμέρους σημεία του.

Κάπως έτσι προβαίνουμε στη καθημερινή διαμόρφωση της γνώσης. Διαβάζουμε εφημερίδες, βλέπουμε τα νέα, επηρεαζόμαστε από την οικογένεια, το περιβάλλον, τα ΜΜΕ... συνενώνουμε διάσπαρτες πληροφορίες, από δω κι από κει και σταδιακά οικοδομούμε μια κάποια "κοσμοθεωρία" - στηριζόμενοι σε υλικά που πήραμε από άλλους και ενώσαμε σε ένα καινούργιο, συνεκτικό σύνολο. Και, ασφαλώς, τα υλικά αυτά δε συνιστούν παρά ένα κόκκο άμμο μπροστά στην απεραντοσύνη της πληροφορίας - ωστόσο εμείς νομίζουμε πως "τα ξέρουμε όλα".

Περιττό να τονίσω πως άφησε πολύ κόσμο άφωνο τα χρόνια εκείνα ο κύριος Arcimboldo. Πολλοί ήταν εκείνοι που δεν τον κατανόησαν και ακόμα και σήμερα, αιώνες μετά, τα έργα του εξακολουθούν να εντυπωσιάζουν με την πρωτοτυπία, μα και την ιδιαίτερη τους ομορφιά.

Ames Room

Μιλώντας για οπτικά παράδοξα. Ας ρίξουμε μια ματιά στο ακόλουθο δωμάτιο της φωτογραφίας. Πρόκειται για το περίφημο Ames Room.

Χμ, κάτι δε στέκει καλά εδώ! Πως γίνεται να είναι τόσο γιγαντόσωμη η γυναίκα δεξιά, ενώ εκείνη αριστερά τόσο μικρή; Σίγουρα θα έκαναν κάποια επέμβαση στο photoshop και θα αλλοίωσαν τα μεγέθη!

Κι όμως, η φωτογραφία είναι πέρα ως πέρα αληθινή, το συγκεκριμένο δωμάτιο είναι υπαρκτό και δεν έχει υπάρχει καμία απολύτως επέμβαση πάνω στα μεγέθη των ατόμων. Ορίστε άλλη μία φωτογραφία:

Μα τι συμβαίνει επιτέλους εδώ, θα αναρωτηθεί κάποιος!

Στην πραγματικότητα, το δωμάτιο του Ames συνιστά μια μοναδική κατασκευή, που φανερώνει για άλλη μια φορά πως ο εγκέφαλος μας λειτουργεί με τρόπο τέτοιο, ώστε να μας καθοδηγεί συχνά σε εσφαλμένα συμπεράσματα. Θεωρούμε δεδομένο, βλέπετε, το γεγονός πως ένα δωμάτιο οφείλει να έχει έναν τοίχο και ένα πάτωμα σε ευθεία γραμμή. Ο τοίχος πίσω από τα πρόσωπα της φωτογραφίας είναι ένας ευθύς τοίχος όπως όλοι οι τοίχοι, σωστά;

Λάθος. Αυτό που αποκρύβουν οι φωτογραφίες είναι η κλιμάκωση του τοίχου, τα διαδοχικά του επίπεδα μέσα από σκαλοπάτια που δε φαίνονται με γυμνή ματιά, καθώς και το γεγονός πως το πάτωμα είναι κεκλιμένο! Το δωμάτιο του Ames στην πραγματικότητα συνιστά ένα πανέξυπνο παιχνίδι της προοπτικής.

To ακόλουθο βίντεο φανερώνει την πραγματικότητα πίσω από τα φαινόμενα: 

Μια που έπιασα τα εξώφυλλα δίσκων πριν, να αναφέρω εδώ πως το δωμάτιο του Ames έχει κοσμήσει κι αυτό εξώφυλλο ροκ συγκροτήματος, συγκεκριμένα των Status Quo και του άλμπουμ τους "On The Level".

Rene Magritte, o ζωγράφος του παραδόξου

Το κίνημα του Σουρεαλισμού μετέτρεψε το παράδοξο σε τέχνη και πρωτοπορία, τα χρόνια εκείνα της δεκαετίας του '20 και του '30. Αφού οι αισθήσεις μας εξαπατούν, αφού η λογική η ίδια παγιδεύεται στα παιχνίδια που της στήνει το περιβάλλον και ο εγκέφαλος μας, ας αφεθούμε στη μόνη αλήθεια για την οποία μπορούμε να είμαστε σίγουροι πως δεν κατέχει αξιώσεις αντικειμενικότητας! Στη μόνη αλήθεια που υψώνει το ρευστό και αβέβαιο σε σημαία της: την αλήθεια των ονείρων και του ασυνείδητου.

Από τους ζωγράφους του σουρεαλισμού, κανένας άλλος δεν ανέδειξε τόσο πολύ την τέχνη του παραδόξου όσο ο Rene Magritte. Πρόκειται λοιπόν για μια πίπα εκείνο που απεικονίζεται στην ακόλουθη εικόνα?


Όχι, μας επισημαίνει ο ίδιος ο Magritte, "αυτό δεν είναι μια πίπα". Τι είναι τότε?

Είναι μια ζωγραφιά, μια απεικόνιση. Μια ψευδαίσθηση πάνω σε έναν επίπεδο καμβά.

Όλη η ζωγραφική συνιστά μια ψευδαίσθηση αν το καλοσκεφτεί κανείς, έτσι όπως παίζει με την προοπτική, τις τρεις διαστάσεις, τα χρώματα και τις σκιές, δίνοντας μας την ιδέα πως απεικονίζει κάτι πραγματικό, σαν μια φωτογραφία, ενώ δεν είναι παρά χρώματα και σχήματα σ'ένα απλό χαρτί. Δεν είναι τυχαίο που ο Πλάτωνας είχε φτάσει ως και να την θεωρεί (μαζί με την ποίηση και τη μουσική) αντιπαιδαγωγική για τους νέους, καθώς τους βυθίζει σε έναν κόσμο πλάνης, μακριά από εκείνον της αληθινής Γνώσης... Την οποία "Γνώση" θεωρούσε πως μπορούν να προσεγγίσουν μονάχα με τη δύναμη του Νου, απαλλαγμένο από την παραπλανητική επιρροή των αισθήσεων...

Σκεφτείτε πάλι τα παραδείγματα από τον χώρο της Ψυχολογίας, που φέραμε στην αρχή του αφιερώματος μας. Οι οπτικές εκείνες πλάνες, εκ πρώτης όψεως, σε οδηγούν σε λανθασμένα συμπεράσματα. Χρειάζεται να βάλεις το μυαλό σου να δουλέψει, σε περισσότερο προχωρημένο επίπεδο και πέραν της αρχικής εντύπωσης, προκειμένου να τις ξεπεράσεις.

Αλήθεια, πόσος κόσμος σήμερα βάζει όντως το μυαλό του να δουλέψει και δε παρασύρεται από τα στιγμιαία του αντανακλαστικά;

μπορείτε να εντοπίσετε το παράδοξο στην συγκεκριμένη εικόνα? προσέξτε τον φωτισμό. στο πάνω μισό είναι μέρα. στο κάτω όμως είναι νύχτα!

Στον κόσμο του Magritte όμως δεν υπάρχει χώρος για καθαρή κρίση, ούτε για στοχασμό και ενατένιση. Τα όνειρα μπλέκουν με την πραγματικότητα και το αποτέλεσμα είναι ένα ταξίδι σε έναν κόσμο που η λογική δεν έχει θέση.


Εδώ που τα λέμε, ακόμα και ένας Πλάτωνας έβλεπε όνειρα στον ύπνο του.

Οπτικά Παράδοξα: Εκεί που η λογική εγκαταλείπει τον αγώνα....

Συνεχίζουμε το ταξίδι μας στον κόσμο του παραδόξου με ορισμένες γεωμετρικές εικόνες και σχήματα. Τα οποία παρατηρείς και σκέφτεσαι "κάτι δε πάει καθόλου καλά εδώ!".

Ας επεκτείνουμε την... ανύπαρκτη λογική των πάνω σχημάτων σε ορισμένα σχέδια, όπως το σχέδιο μιας αψίδας κάτω από την οποία δεν θα ήθελες να περάσεις!

Αντίστοιχα, φαντάσου τον εαυτό σου να περιπλανιέται στους διαδρόμους του ακόλουθου πύργου, παρέα με τα υπόλοιπα ανθρωπάκια!

Και εδώ ερχόμαστε στον τρίτο μάγο της εικόνας στον οποίο επιθυμώ να αναφερθώ, τον κύριο M.C. Escher! (στον οποίο και ανήκουν τα χέρια που σχεδιάζουν το ένα το άλλο, της εισαγωγικής εικόνας του κειμένου).

Μ.C. Escher

Οι αναφορές μου στο έργο του M.C.Escher ίσα που αγγίζουν την επιφάνεια του χαοτικού - μα ταυτόχρονα τόσο άψογα υπολογισμένου - έργου του. Εκεί που ο ψυχρός υπολογισμός των μαθηματικών συναντούν το παράδοξο του ονείρου, εμφανίζεται ο Escher. Δείτε την ακόλουθη εικόνα - σας θυμίζει μήπως τον πύργο που είδαμε αμέσως πιο πάνω;

Σκεφτείτε να ανεβαίνετε τις συγκεκριμένες σκάλες. Κι άλλο, κι άλλο, κι άλλο, συνέχεια, και ποτέ να μη φτάνετε στην κορυφή. Σαν το American Dream ένα πράγμα. 

Το έργο του Escher έσπασε κάθε δεσμό μεταξύ λογικής και απεικόνισης. Παράλληλα όμως χαρακτηρίζεται από μια μοναδική αρμονία, μια ποιητική ομορφιά, ενώ η αίσθηση της επανάληψης που το διακατέχει φέρνει κατά νου την κυκλικότητα του σύμπαντος.

Υπάρχει μια αντίληψη στην σκέψη της Ανατολής, πως τα πάντα στον κόσμο συνιστούν μέρη ενός Ενιαίου Συνόλου, και στο σύνολο αυτό κάθε τι υπόκειται σε μια διαρκή διαδικασία κίνησης, μεταμορφώνεται στο αντίθετο του, κάθε ζώο, κάθε φυτό, κάθε άνθρωπος, η μικρότερη στάλα νερού και ο μεγαλύτερος ωκεανός, τα πάντα περιλαμβάνουν το ένα το άλλο και η ατομικότητα του καθενός δεν είναι παρά μία ψευδαίσθηση. Μία ακόμα πλάνη στον μακρύ αυτόν κατάλογο με τις πλάνες που απαριθμούμε σήμερα. Ίσως η μεγαλύτερη απ' όλες.

Να και μια αναπαράσταση εσωτερικού χώρου, στο στυλ των έργων του Escher. Μια εικόνα που αν την περιστρέψετε, πάλι σωστή θα είναι. Δεν υπάρχει αρχή, δεν υπάρχει τέλος, το πάνω είναι κάτω και το κάτω είναι πάνω, ένας αχανής λαβύρινθος στον οποίο αν χαθείς χάθηκες....

Προσοχή όμως. Ίσως όλα να συνιστούν απλά μία ακόμα ποιητική πλάνη, ένα σχεδιαστικό τέχνασμα, σαν εκείνα που ο Πλάτωνας συνιστούσε πως πρέπει να αποφεύγουμε.

Που βρίσκεται η αλήθεια λοιπόν;

Trompe L' Oeil

Πλησιάζουμε στο τέλος της αποψινής μας περιπλάνησης στους κόσμους της... παραπλάνησης. (κάνει και ρίμα). Και νομίζω πως δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να κλείσω, από το να παραθέσω ορισμένα εκπληκτικά παραδείγματα του λεγόμενου "trompe l'oeil", μιας εικαστικής τεχνικής που αποπειράται να σπάσει το φράγμα μεταξύ πραγματικού και φανταστικού και να αποδείξει πως η ζωγραφική σε συνδυασμό με την φαντασία συνιστούν... φονικό ταίρι! Ο Πλάτωνας πραγματικά θα έτρωγε τα μούσια του αν έβλεπε τα ακόλουθα έργα. Το trompe l' oeil ανοίγει μια πύλη στον καλό, μα προβλέψιμο κόσμο της καθημερινότητας, μια πύλη που μπορεί να σε οδηγήσει σε μια άλλη, μαγευτική διάσταση.

Όπως είπαμε ήδη, η ζωγραφική φλερτάρει όσο καμία άλλη τέχνη με την ικανότητα να δημιουργεί ψευδαισθήσεις. Τα χρόνια της Αναγέννησης, όταν οι καλλιτέχνες ανακάλυψαν την προοπτική, την τέχνη να αποδίδεις την αίσθηση του βάθους σε μια επίπεδη επιφάνεια δύο διαστάσεων, είχε ανοίξει για τα καλά ο ασκός του Αιόλου. Και αν οι πίνακες της κλασικής Αναγέννησης αποδίδουν με γεωμετρική καθαρότητα και μια αίσθηση γαλήνης την αίσθηση της προοπτικής, τα χρόνια του Μανιερισμού και του Μπαρόκ, που θα ακολουθούσαν, ανατάραξαν τα νερά της κλασικής απεικόνισης. Σημασία κατείχε όλο και περισσότερο το στοιχείο του εντυπωσιασμού και του εφέ.

Ο δρόμος για το trompe l' oeil είχε ανοίξει.

'Ήδη ένας από τους κλασικότερους αναγεννησιακούς ζωγράφους, ο Andrea Mantegna, είχε ζωγραφίσει με έναν ιδιαίτερα ριζοσπαστικό για την εποχή του τρόπο την οροφή ενός παλατιού στην Ιταλία. Η οροφή φαίνεται να ανοίγει σε έναν θόλο που φανερώνει τον καταγάλανο ουρανό, ενώ μικροσκοπικοί άγγελοι, άνθρωποι και ένα παγόνι στέκουν ολόγυρα της, δίνοντας την αίσθηση πως σκαρφαλώνουν πάνω στον θόλο, ή πως σε κοιτάζουν από ψηλά - σαν από το στόμιο ενός υπερουράνιου πηγαδιού.

Φυσικά τα πάντα είναι ζωγραφισμένα σε δύο διαστάσεις, ωστόσο η ψευδαίσθηση του βάθους είναι εκπληκτική.


Δύο αιώνες μετά, την εποχή που μεσουρανούσε το Μπαρόκ, ένας συνονόματος του Mantegna, o Andrea Pozzo, επέκτεινε σε δυσθεώρητα ύψη την τεχνική του trompe l' oeil. Η ακόλουθη εικόνα προέρχεται από την οροφή της St.Ignazzio Church. Μια πανδαισία από θεούς κι αγγέλους παρελαύνουν μπροστά στα έκπληκτα μάτια μας και μας δίνουν την αίσθηση πως οι ουρανοί οι ίδιοι έχουν ανοίξει και σύντομα θα βυθιστούμε, σαν από ρουφήχτρα, στην μαγευτική τους δίνη....

Ερχόμενοι όλο και πιο κοντά στην σύγχρονη εποχή, και ενώ η τέχνη μεταμορφωνόταν και αναζητούσε νέους τρόπους έκφρασης, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που συνέχιζαν να γοητεύονται από την εικαστική δημιουργία ψευδαισθήσεων. Χαρακτηριστικός είναι ο ακόλουθος πίνακας του ισπανού Perre Borrel del Caso, με τον εύλογο τίτλο "Escaping Criticism". Δεν είναι τυχαίος. Η απόδραση από την πραγματικότητα και η δημιουργία ψευδαισθήσεων είναι συγγενείς πρώτου βαθμού.

Έχουμε πια φτάσει στην γνώριμη μας αστική καθημερινότητα. Αστικά, συχνά αφιλόξενα περιβάλλοντα, πλήθος από ανώνυμους ανθρώπους με σκυθρωπά πρόσωπα, η αβάσταχτη διαδικασία της καθημερινής ρουτίνας, η πραγματικότητα που ζούμε όλοι μας. Πόσο μοναδικό είναι λοιπόν όταν κάποιοι σύγχρονοι καλλιτέχνες παίρνουν τα μαγικά τους σύνεργα, βγαίνουν στους δρόμους, στα πεζοδρόμια και στις πλατείες, και αποφασίζουν να τους μεταμορφώσουν κυριολεκτικά, ανοίγοντας έτσι ένα παράθυρο στην φαντασία, επιτρέποντας της να διεισδύσει λαθραία στον γκρίζο κόσμο της καθημερινότητας και να την πλημμυρίσει χρώματα.


Ο βρετανός Bansky, ο βασιλιάς του σύγχρονου graffiti, νομίζω είναι γνωστός σε όλους. Το ακόλουθο έργο του συνιστά μια χαρακτηριστική περίπτωση έργου που συνδυάζει την τεχνική του stencil με την οπτική ψευδαίσθηση του trompe l' oeil. Και όπως τα περισσότερα έργα του, αφήνει τον κόσμο να διερωτάται: είναι απλά μια ζωγραφιά αυτό που βλέπω? Ή μήπως η υπηρέτρια που ύπουλα σπρώχνει την σκόνη, νομίζοντας πως κανείς δε την βλέπει, είναι περισσότερο πραγματική απ' ότι φαίνεται εκ πρώτης όψεως; Μήπως συμβολίζει κάτι που ο καθένας κρύβει μέσα του;

Η τέχνη του δρόμου δεν γεννάει μόνο ψευδαισθήσεις. Γεννάει άφθονα επίσης ερωτήματα - σε όσους είναι διατεθειμένοι να τα θέσουν. Η βολεμένη αστική πραγματικότητα πολύ θα ήθελε να πάγωνε τον χρόνο και να παρέμενε στην ίδια κατάσταση για πάντα - άχρωμη, άψυχη, ανούσια. Η τέχνη όμως λειτουργεί όπως ο κλέφτης που εισβάλλει εκεί που δεν τον περιμένεις. Η εναλλακτική πραγματικότητα που παρουσιάζει θα μπορούσε να γίνει εφαλτήριο για μια συλλογική αφύπνιση του κόσμου. Η απεικόνιση του εξωτικού, του αλλόκοτου, καταμεσής ενός τυπικού, γκρίζου τοπίου, καταδεικνύει πως η φαντασία δε γνωρίζει όρια και μπορεί να εκδηλώνεται παντού και πάντα. Και όσο η φαντασία δε χαλιναγωγείται, άλλο τόσο δε μπορεί ποτέ να υπάρξει παγιωμένη κοινωνική κατάσταση, κανένα status quo δε μπορεί να νιώθει απολύτως ασφαλές.

Τα πάντα ρει. Και ο κόσμος που έχετε δημιουργήσει δεν είναι απαραίτητα ο μοναδικός. Θα μπορούσε να υπάρξει κι ένας άλλος κόσμος, κάπως, κάποτε. Είναι αυτός που διεισδύει, υπό το πέπλο της τέχνης, στην καθημερινότητα σας, στα πεζοδρόμια, στα κτίρια που βλέπετε γύρω σας.


Δείτε για παράδειγμα το ακόλουθο κτίριο. Πρόκειται για το Theatre Saint Georges στη Γαλλία. Η φωτογραφία φανερώνει το κτίριο όπως ήταν αρχικά, πριν την μεταμόρφωση του.

Αρκεί όμως να επέμβουν πάνω του οι ικανότητες των μάγων του trompe l' oeil, για να μετατραπεί σε κάτι εντελώς διαφορετικό!

Προσοχή: Τα παράθυρα που βλέπετε δεν υπάρχουν πραγματικά - είναι ζωγραφισμένα πάνω στο κτίριο!


Δεν ήταν λίγοι οι καλλιτέχνες που προκάλεσαν ανάλογες μεταμορφώσεις, μικρότερου ή μεγαλύτερου βεληνεκούς και έκτασης, σε διάφορα κτίρια που συναντάει κανείς στις μεγάλες πόλεις. Τι θα λέγατε για παράδειγμα για την προσθήκη ορισμένων αξιαγάπητων σκυλιών?

Και αν ένας τοίχος από τούβλα φαντάζει υπερβολικά μονότονος και βαρετός, θα μπορούσαμε να αποκαλύψουμε μια άλλη, κρυμμένη διάσταση του! Ίσως εκείνη που θα όφειλε να είχε, αν οι αρχικοί δημιουργοί του είχαν λίγη φαντασία παραπάνω!

Ένα ακόμα εκληκτικό παράδειγμα trompe l' oeil προέρχεται από ένα χωριουδάκι στην Γαλλία. Η φυσική ομορφιά του χωριού θα λεγε κανείς πως είναι από μόνη της αρκετή. Ωστόσο πάντα υπάρχουν περιθώρια για κάτι παραπάνω! Ας συμπεριλάβουμε λοιπόν ορισμένα επιπλέον σπίτια, με τις χαρακτηριστικές τους στέγες με τα κεραμίδια, τα γραφικά τους μπαλκόνια και τα στενά μονοπατάκια που τα διασχίζουν, παίρνοντας ελικοειδείς, ζωηρές στροφές, μέχρι να χαθούν στα βάθη του χωριού....

Με την ίδια λογική, μια κοινότυπη μάλλον πολυκατοικία θα μπορούσε να μετατραπεί σε πύλη για έναν άλλο, παλιότερο κόσμο και να μας οδηγήσει στην καρδιά μιας λαικής αγοράς... Σχεδόν μπορούμε να ακούσουμε τις φωνές των πωλητών ενώ διαλαλούν την πραμάτεια τους... Μια αληθινή εικόνα απ' τα παλιά που θα λεγε κανείς επέζησε στον χρόνο τον ίδιο, και έφτασε ως εμάς, υπό την παραπλανητική μορφή της ζωγραφικής...

Ασφαλώς υπάρχουν και οι περιπτώσεις εκείνες που το άνοιγμα σε μια άλλη διάσταση γίνεται με ιδιαίτερα.... εκρηκτικό τρόπο! Μη ξεχνάς να επαναλαμβάνεις μαζί μου: είναι απλά μια οπτική απάτη, τίποτα περισσότερο.... Είναι απλά μια ζωγραφιά.

Υπάρχουν φυσικά και οι περιπτώσεις εκείνες των κτιρίων στις οποίες κάθε αίσθηση σταθερότητας εξανεμίζεται. Δεν υπάρχει παρά η αέναη ρευστότητα σαν αυτή που παρατηρούμε στη θάλασσα, ενώ ξεπετάει τα κύματα της στη στεριά.

Μεταβαίνοντας από τους τοίχους στους δρόμους, το αποτέλεσμα του trompe l' oeil μπορεί να είναι ακόμα πιο επιβλητικό. Γιατί όπως και να το κάνουμε, ένα είναι να περνάς από ένα κτίριο με μια τρύπα στη μέση του. Και άλλο είναι να συναντάς την τρύπα αυτή στη μέση του δρόμου που περπατάς, ένα βήμα μπροστά σου!

Η ιδέα μιας μεγάλης πλημμύρας καταμεσής της πόλης εξάλλου έχει τη δική της γοητεία. Μιας πλημμύρας που θα σάρωνε όλη τη σαβούρα και θα άφηνε μόνο εκείνα που αξίζουν.

το ψήνω για ένα μπανάκι ομολογώ

Και όταν πια η πλημμύρα έχει τελειώσει, εκείνοι που δεν τους παρέσυρε στο διάβα της μπορούν να βγουν έξω και να διασκεδάσουν, παρέα με τα στοιχεία της φύσης. Για παράδειγμα με ένα υπερτροφικό βατράχι, γιατί όχι.

Ας παίξουν τα παιδιά με τα βατράχια. Εγώ προτιμώ να παίξω με την δεσποινίδα της φωτογραφίας.

Και αν κάποιους τα συγκεκριμένα οπτικά τρυκ τους φοβίζουν, να ξέρετε δεν συντρέχει λόγος ανησυχίας. Κινδυνεύεις να πέσεις στο κενό? Ο Μπάτμαν και ο Ρόμπιν θα σπεύσουν να σε σώσουν!

Κλείνω με δύο χαρακτηριστικές περιπτώσεις όπου η τεχνική του trompe l' oeil εφαρμόζεται στα μέσα μεταφοράς. Για παράδειγμα, πείτε πως έχετε αυτοκίνητο, αλλά πάντα ονειρευόσασταν να είχατε και μια πρώτης τάξεως μηχανή. Ε, το κάτω αυτοκίνητο νομίζω εκπληρώνει και με το παραπάνω την επιθυμία σας!

...Ή μήπως πρόκειται για μηχανή, και το αυτοκίνητο είναι απλά ζωγραφισμένο πίσω στον τοίχο; Πραγματικά είναι δύσκολο να καταλάβεις ποιό από τα δύο είναι το αληθινό και ποιό το ψεύτικο!

Φύλαξα την καλύτερη φωτογραφία για το τέλος. Εκείνη ενός φίλου υδραυλικού, που σκάει μύτη με το ιδιαίτερο του αμάξι! Πόσο πιο ακαταμάχητος μπορεί να γίνει κάποιος, πόσο όμως.

Επίλογος...



Κάπως έτσι τελειώσαμε και για σήμερα. Αν η συγκεκριμένη ανάρτηση γινόταν εφαλτήριο για μια σειρά παραγωγικών σκέψεων από την δική σου πλευρά, φίλε αναγνώστη, τότε θα έχει πετύχει τον σκοπό της. Και το τέλος δε θα ήταν παρά μία ακόμα αρχή - καθώς, στην πραγματικότητα, τέλος δε γίνεται να υπάρχει.

Μπορούμε να ορίσουμε με βεβαιότητα λοιπόν ένα σημείο στο οποίο τελειώνει η πλάνη και αρχίζει η αλήθεια; Και αν η πραγματικότητα δεν είναι εκείνη που προσλαμβάνουμε αρχικά με τις αισθήσεις μας, αν ο ίδιος ο νους μας εξαπατά, σε τι μπορούμε να βασιζόμαστε; Γιατί ας λέμε τα πράγματα με το όνομα τους: αναζητούμε την αλήθεια, αγαπούμε την γνώση - ορισμένοι από μας τουλάχιστον. Για μας ακόμα και οι μύθοι χρησιμεύουν ως μια ακόμα μορφή με την οποία μπορούμε να προσεγγίσουμε, να δούμε βαθύτερα στην πραγματικότητα, και όχι να απομακρυνθούμε από αυτήν. Το αληθινό δεν είναι πάντα όμορφο, ωστόσο κανείς δε μπορεί να ικανοποιείται ζώντας μόνο με μύθους.

Η ευκολία και η σχεδόν ασυναίσθητη τάση που έχουμε να υποκύπτουμε σε πλάνες καταδεικνύει πολλά για το πόσο ελλιπώς ανεπτυγμένοι είμαστε ακόμα σαν είδος. Και ενδεχομένως λέει κάποια πράγματα για την τωρινή εικόνα της κοινωνίας μας, αλλά και για αρκετά προβλήματα που αντιμετωπίζουμε στην καθημερινότητα και στις μεταξύ μας σχέσεις.

Ωστόσο το ξεπέρασμα της πλάνης δεν είναι πάντα εύκολο - μερικές φορές οι πλάνες είναι απαραίτητες!

Εξάλλου όσο περισσότερο βλέπει κανείς τα πράγματα σε βάθος, τόσο συνειδητοποιεί πως η φαντασίωση η ίδια και τα συστατικά του μύθου, η επιθυμία, ο φόβος και το όνειρο δεν δρουν ως το αντίθετο της πραγματικότητας, μα ως το αναγκαίο αντίβαρο και συμπλήρωμα της - η πίσω όψη του νομίσματος, εξίσου αναγκαία και πολύτιμη. Και όσο το συγκεκριμένο νόμισμα περιστρέφεται στον αέρα, συχνά οι δύο όψεις μπλέκονται η μία με την άλλη, εισβάλλει η μία στον κόσμο της δεύτερης και είναι ικανή να την μεταμορφώσει....

Γιατί η πραγματικότητα έχει πάντα δυο διαστάσεις: εκείνη του υπαρκτού, του αληθινού... Και εκείνη του εφικτού και δυνατού. Η δεύτερη διάσταση συχνά μπορεί να εμπλακεί με την πλάνη και την πίστη στο ανύπαρκτο ή ανέφικτο. Εδώ είναι που πρέπει να δράσει η λογική μας και να μας καταδείξει τα σφάλματα στα οποία καταλήξαμε. Όταν όμως η πλάνη έχει απομακρυνθεί, εξαφανίζεται και το πλαίσιο της άγνοιας, σαν γκρίζο σύννεφο που σκορπά στους πέντε ανέμους.

Και όταν πια βλέπουμε τα πράγματα απελευθερωμένοι από τις αυταπάτες μας, τότε μπορούμε να μετατραπούμε οι ίδιοι σε μάγους, σαν άλλοι ζωγράφοι του trompe l' oeil και να παίξουμε με την πραγματικότητα, εμπλουτίζοντας τη με την φαντασία μας, μεταμορφώνοντας αυτήν, μα και τους εαυτούς μας παράλληλα...


...Κάπως έτσι κλείνουμε λοιπόν... Και το κουνέλι παρατηρεί μία ακόμα φορά την ανάρτηση του, κουνάει με ικανοποίηση τα αυτιά του, και τρυπώνει στο λαγούμι του. Fare thee well!



YΓ - Credits στον δάσκαλο Ηλία Ταμπακέα, ο οποίος και με εισήγαγε πριν κάποια χρόνια σε πολλά από τα ενδιαφέροντα θέματα που έθιξα εδώ, και στο μοναδικό του Εργαστήρι Δημιουργικότητας!