Τα κοινωνικά μηνύματα του "Χάρι Πότερ"

«Είναι παράξενο, Χάρι, αλλά οι πιο κατάλληλοι για την εξουσία είναι αυτοί που δεν την επιδίωξαν ποτέ.»



Χάρι Πότερ. Από πού να ξεκινήσει κανείς. Αναμφισβήτητα το μεγαλύτερο νεανικό λογοτεχνικό φαινόμενο της τελευταίας εικοσαετίας, μια σειρά που σημείωσε κατακλυσμιαία επιτυχία, μετετράπη σε πολιτισμικό ορόσημο της εποχής και έφερε πλήθος παιδιών σε επαφή για πρώτη φορά με τον κόσμο του βιβλίου. Έχει επίσης βρεθεί στην κορυφή της λίστας με τα περισσότερο απαγορευμένα βιβλία όλων των εποχών, πλάι σε έργα όπως το «1984» και ο «Φύλακας στη Σίκαλη».

Δεν είναι τυχαίο το τελευταίο. Όσο περισσότερο εξαπλώνεται ένα βιβλίο, τόσο αυξάνει η επιρροή του – άρα και ο τυχών «κίνδυνος» από τα μηνύματα που μεταδίδει. Όταν ο πρώτος αυτοκράτορας της Κίνας, Τσιν Σι Χουάνγκ (219-210 π.χ.), διέταζε να πυρποληθούν όλα τα βιβλία των ιδεολογικών του αντιπάλων Κομφουκιανιστών (η πρώτη καταγεγραμμένη μαζική πυρά βιβλίων στην ιστορία, 2 χιλιάδες χρόνια πριν τον Χίτλερ) ήξερε καλά τι έκανε. Δεν υπάρχει εδραιωμένο καθεστώς ή κυρίαρχη ιδεολογία που να μη φοβάται το βιβλίο – και τις φλεγόμενες ιδέες του, ικανές να βάλουν φωτιά σε μύρια νοητικά (άρα) και κοινωνικά οικοδομήματα.

Ποιοι ήταν οι λόγοι που συνέτειναν στην απομάκρυνση της σειράς του «Χάρι Πότερ» από πλήθος αμερικάνικων βιβλιοθηκών και στην καταδίκη της ως «επικίνδυνη» για τα παιδιά; Οργανωμένες θρησκευτικές ομάδες μίλησαν για «προτροπή στη μαγεία και τον κόσμο του αποκρυφισμού», κάτι αντίθετο στα θρησκευτικά παραγγέλματα. Μίλησαν ακόμα και για… σατανισμό. Προσωπικά δεν έχω πετύχει ακόμα κάποιον αναγνώστη του «Χάρι Πότερ» που να διαπράττει νυχτερινές τελετές, πίνοντας αίμα από κρανία και θυσιάζοντας κατσίκες πλάι στο σύμβολο του Γκρίφιντορ, μα ποτέ δεν είναι αργά – υπάρχει πάντα η ελπίδα.

Πολύ αμφιβάλλω βέβαια αν όλοι εκείνοι που καταδίκασαν τον «Χάρι Πότερ» έχουν διαβάσει έστω μία σελίδα από τις άφθονες χιλιάδες των βιβλίων. Μα το ίδιο ισχύει και για εκείνους που παρέλειψαν να ασχοληθούν με τη σειρά, θεωρώντας τη απλά ένα «νεανικό εμπορικό ανάγνωσμα» και τίποτα παραπάνω. Και οι μεν και οι δε, αν έμπαιναν στη διαδικασία να διαβάσουν τη σειρά στο σύνολό της (προσοχή, αναφέρομαι στα βιβλία, όχι στις ταινίες) θα διαπίστωναν πως τα μηνύματα που μεταδίδει είναι πολύ βαθύτερα και περισσότερο ουσιώδη σε σχέση με σατανισμούς και λοιπές κουταμάρες.

Μέσα από τις περιπέτειες του Χάρι, του Ρον, της Ερμιόνης και των λοιπών εφήβων του Hogwarts, η συγγραφέας J.K. Rowling μίλησε για θέματα όπως: η προκατάληψη, ο φυλετικός και κοινωνικός αποκλεισμός, η εξέγερση απέναντι στην αυθεντία και η αμφισβήτηση της εξουσίας, η επικίνδυνη δύναμη του Τύπου και των ΜΜΕ, η πολιτική χρησιμοθηρία και ο κίνδυνος της διαφήμισης, η σύγκρουση ανάμεσα στο ατομικό και το συλλογικό συμφέρον, η σημασία της συλλογικής δράσης, η ουσία της διαφορετικότητας, η σχετικότητα του καλού και του κακού.

Αν οι αμφισβητίες του «Χάρι Πότερ» γνώριζαν καλά το περιεχόμενό του θα καταλάβαιναν πως ο όποιος «κίνδυνος» παρουσιάζουν τα βιβλία εδράζεται στους άφθονους παραλληλισμούς με την κοινωνική πραγματικότητα της εποχής μας – και στην αμφισβήτησή της, στο κάλεσμα για εξέγερση απέναντι στις σαθρές ιδεολογικές κατασκευές της. Οι «σκοτεινοί μάγοι» της σειράς δεν είναι παρά εκείνες οι όψεις της σύγχρονης πραγματικότητας που μας απομυζούν από τον ανθρωπισμό μας και μας διαχωρίζουν σε καλούπια και φατρίες: ο ρατσισμός, ο δογματισμός, ο φανατισμός, η τυφλή προσκόλληση σε ηγέτες, τα συμφέροντα των λίγων έναντι των πολλών. Και ο αγώνας που πρέπει να δώσουμε, παρέα με τους μαθητές του Hogwarts, είναι ένας αγώνας για περισσότερη αλήθεια και περισσότερη δικαιοσύνη.

Γι’ αυτά, λοιπόν, τα κοινωνικά μηνύματα των βιβλίων του “Harry Potter”, θα σας μιλήσω αναλυτικότερα στη συνέχεια της παρουσίασης.

Τα κοινωνικά μηνύματα του Harry Potter

1 # Ανώτερες και κατώτερες φυλές

«Το “λασποαίματος” είναι μια πολύ κακή λέξη για κάποιον που γεννήθηκε από Μαγκλ – ξέρεις, που οι γονείς του δεν είναι μάγοι», είπε ο Ρον. «Ορισμένοι μάγοι θεωρούν τους εαυτούς τους ανώτερους από τους άλλους, γιατί έχουν αυτό που λέμε “ανόθευτο αίμα” […] Είναι απαράδεκτη βρισιά. Δηλαδή βρόμικο αίμα. Κοινό ανθρώπινο αίμα. Είναι τρελό. Άλλωστε, στην εποχή μας οι περισσότεροι μάγοι είναι μιγάδες. Αν δεν παντρευόμασταν με Μαγκλ, το είδος μας θα είχε εκλείψει.» [“Ο Χάρι Πότερ και η Κάμαρα με τα Μυστικά”]

Περισσότερο και απ’ την ίδια την ιδέα της μαγείας, περισσότερο από μια συμβατική σύγκρουση απέναντι σε κάποιο εξιδανικευμένο «Καλό» και σε κάποιο απρόσωπο «Κακό», στον πυρήνα της σειράς του “Χάρι Πότερ” εδράζεται η σύγκρουση ανάμεσα στους υπέρμαχους της αιματολογικής καθαρότητας – και στους αντιπάλους τους. Ήδη από τον δεύτερο τόμο της σειράς (όταν ακόμα μιλούσαμε για ένα βιβλίο που απευθύνεται σε «παιδιά») αναφέρεται εκείνη η λέξη που έμελλε να σημαδέψει τη σειρά στο σύνολό της: Mudblood, δηλαδή, Λασποαίματος. Δηλαδή ακάθαρτος, νοθευμένος, μπάσταρδος. Και γίνεται φανερό πως η μεγάλη σύγκρουση δεν αφορά το «καλό» και το «κακό» μα: την αποδοχή της διαφορετικότητας κόντρα στην ατσάλινη γροθιά της προκατάληψης.

Υπάρχουν δύο κατηγορίες μάγων: οι «καθαρόαιμοι» από τη μία· και όσοι φέρουν μέσα τους αίμα από “Μαγκλ” – κοινό, ανθρώπινο αίμα. Οι πρώτοι θεωρούν τους εαυτούς τους ανώτερους, συγκριτικά με τους δεύτερους – και επιθυμούν οι δεύτεροι να τους υπηρετούν, μέχρι σταδιακά να περιοριστεί και να εκλείψει το είδος τους. Ο μεγάλος πόλεμος που μέλλει να ξεσπάσει (και να φτάσει στο αποκορύφωμά του στο τελευταίο βιβλίο της σειράς) είναι ένας πόλεμος μεταξύ των υπέρμαχων της «καθαρότητας» από τη μία και όσων αντιστέκονται απ’ την άλλη.

Και φυσικά οι υπέρμαχοι της «καθαρότητας» έμελλε να έχουν ένα μεγάλο Ηγέτη που τους εμπνέει σεβασμό μαζί με φόβο. Είναι ο Ηγέτης εκείνος που θα εξαπολύσει τις στρατιές του ενάντια στις ορδές των «ακάθαρτων», προκειμένου να χτιστεί μια νέα, σιδερένια Τάξη Πραγμάτων – στην οποία θα επικρατεί η απόλυτη ιεραρχία ανώτερων και κατώτερων φυλών.

Και αν όλα αυτά σας θυμίζουν Γερμανία και Ευρώπη της δεκαετίας του 30 – καλά κάνουν. Και – δυστυχώς – αν όλα αυτά σας θυμίζουν και κάτι απ’ τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητά μας… αλίμονο, έχετε πέσει μέσα.

Η συγγραφέας J. K. Rowling ζει στην Αγγλία – μια χώρα πολυπολιτισμική από πολλές απόψεις. Στους δρόμους του Λονδίνου βλέπεις να παρελαύνουν πλήθη από άφθονες χώρες και λαούς. Μα πέρα από την επιφανειακή ανομοιογένεια και αποδοχή, υποθάλπουν και στη χώρα της ο ρατσισμός και οι κοινωνικές διακρίσεις – όπως συμβαίνει σε όλες τις χώρες του κόσμου. Και η διάκριση δεν είναι μόνο φυλετικής μορφής: υπάρχουν διακρίσεις φύλου, διακρίσεις σεξουαλικής ταυτότητας, και – σε επικίνδυνο βαθμό – διακρίσεις εθνολογικής “καθαρότητας”. Η Αγγλία στους “γνήσιους” Άγγλους, η Γερμανία στους γνήσιους “Γερμανούς”, η… Ελλάδα στους “γνήσιους” Έλληνες. Αλίμονο, θα ‘λεγε κανείς πως δεν έχουμε διδαχτεί τίποτα από την (τόσο πρόσφατη) Ιστορία.

Γίνεται να διδάσκει στο Hogwarts ένας μάγος με νοθευμένο αίμα; Γίνεται να κραδαίνει την ελληνική σημαία ένας Έλληνας μη-ελληνικής καταγωγής; Και αν εκείνο που καθιστά έναν μάγο άξιο δεν είναι το «αίμα», μα οι ικανότητες και η σοφία του; Και αν εκείνο που καθιστά έναν σύγχρονο Έλληνα άξιο απόγονο εκείνου του σπουδαίου αρχαίου λαού δεν είναι το «όνομα» και η ιστορική (τάχα) «συνέχεια», μα ο πολιτισμός και η παιδεία;…

Αφήνω τα συμπεράσματα σε σας.

2 # Η αποδοχή της ιδιαίτερης ταυτότητάς σου

«ΠΕΤΟΥΝΙΑ: Εκεί πηγαίνεις… Σ’ ένα ειδικό σχολείο για τέρατα. Γι’ αυτό σας απομακρύνουν από τους φυσιολογικούς ανθρώπους. Για την ασφάλειά μας.» [“Ο Χάρι Πότερ και οι Κλήροι του Θανάτου”]



«ΧΑΓΚΡΙΝΤ: Ο Ντάμπλντορ εμπιστεύεται τους άλλους. Τους δίνει μια δεύτερη ευκαιρία… αυτό είναι που τον κάνει να ξεχωρίζει από τους άλλους διευθυντές. Κι αν έχεις ταλέντο, θα σε δεχτεί στο “Χόγκουαρτς” χωρίς να σε ρωτήσει από πού κρατάει η σκούφια σου. Ορισμένοι όμως δεν το καταλαβαίνουν αυτό. Σε κατηγορούν γι’ αυτό που είσαι ή… προσποιούνται ότι είναι χοντροκόκαλοι, αντί να πουν με τόλμη: Είμαι αυτό που είμαι και δεν ντρέπομαι γι’ αυτό. Ποτέ να μην ντραπείς γι’ αυτό που είσαι, μου έλεγε ο μακαρίτης ο μπαμπάς, μερικοί θα σε κατηγορούν, αλλά δεν αξίζει τον κόπο ν’ ασχοληθείς μαζί τους.» [“Ο Χάρι Πότερ και το Κύπελλο της Φωτιάς”]


Καθ’ όλη της πολυσέλιδη έκταση του “Χάρι Πότερ” διαβάζουμε για χαρακτήρες που ξεχωρίζουν… και ενίοτε ντρέπονται γι’ αυτό. Γιατί πάντα θα βρεθεί κάποιος ή κάποιοι που θα στρέψουν πάνω τους το δάχτυλο και θα τους κατηγορήσουν για τη διαφορετικότητά τους – μια διαφορετικότητα την οποία δεν επέλεξαν, μα συνιστά αναπόσπαστο χαρακτηριστικό τους γνώρισμα.

Οι θετοί συγγενείς του Χάρι τον αντιμετωπίζουν σαν φρικιό, απλά και μόνο επειδή είναι μάγος και διαφέρει από τους ίδιους. Η σχολή Hogwarts γι’ αυτούς δεν είναι ένας τόπος στον οποίο θα μπορούσε ο ανιψιός τους να εξελίξει τις ιδιαίτερες ικανότητές του – μα τόπος αποκλεισμού, ένα μέρος στο οποίο πρέπει να πηγαίνει προκειμένου να τους αφήσει στην ησυχία τους. Όσο μια μερίδα μάγων αντιμετωπίζουν με περιφρόνηση τους Μαγκλ, αντίστοιχα μια μερίδα Μαγκλ αντιμετωπίζουν τους μάγους σαν τέρατα της φύσης – από εκείνα που πρέπει να κλειδαμπαρώνουμε σε ιδρύματα, για να ερχόμαστε όσο το δυνατόν λιγότερο σε επαφή μαζί τους. Ο θείος Βέρνον, ένας τυπικός ανώτερος υπάλληλος της εποχής μας, λίγο πολύ ενσαρκώνει όλα τα χαρακτηριστικά ενός μικροαστού που επιζητά την «ησυχία» του. Οτιδήποτε διαφορετικό τον ενοχλεί, γιατί ταρακουνά το έδαφος κάτω από τα πόδια του: φανερώνει πόσο επισφαλής είναι η αίσθηση «ασφάλειας» που γυρεύει.

Μα το σύμπαν του “Χάρι Πότερ” βρίθει από χαρακτήρες που υφίστανται διακρίσεις. Ο γίγαντας Χάγκριντ αντιμετωπίζει πολλαπλή προκατάληψη λόγω της φυσικής ιδιαιτερότητας και του παρελθόντος του είδους του. Είναι μεγαλόσωμος, ως και αποκρουστικός σε κάποιους – μα δεν επέλεξε ο ίδιος το παρουσιαστικό του. Έτσι τον ήθελε η φύση – και παλεύει να επιβιώσει, όπως όλοι, σε αυτή την κοινωνία των μάγων, που κάθε άλλο παρά ανεκτική είναι: μια κοινωνία που καυχιέται για τη «φύση» όταν αφορά τη δική τους, υποτιθέμενη, «υπεροχή» - μα για τα φυσικά προσόντα και δικαιώματα των άλλων, ούτε λόγος να γίνεται.

Αντίστοιχη είναι η μοίρα των σπιτικών ξωτικών: καταδικασμένα να εργάζονται δουλικά, σαν υπηρέτες των μάγων, τρέφοντας μέσα τους το μίσος για την περιφρόνηση που συναντούν. Στο μεταξύ άλλες φυλές, όπως οι κένταυροι, περιφρονούν με τη σειρά τους τους μάγους, όπως και τη μερίδα εκείνη των ομοφύλων τους που δέχονται να συνεργαστούν μαζί τους.

Στον κόσμο του “Χάρι Πότερ”, όπως και στον κόσμο πέρα απ’ τις σελίδες του βιβλίου, o Άλλος, ως ετερότητα, ως διαφορετικότητα, συνιστά πεδίο απειλής. Είναι το φυσικό σύνορο στο οποίο καταλήγει η ανεκτικότητά μας, το συρματόπλεγμα που ξεσκίζει την ανοιχτομυαλιά μας. Οικοδομούμε την ταυτότητά μας σύμφωνα με εκείνο που μας ξεχωρίζει από τον Άλλο – μα η ταυτότητα είναι επισφαλής, τα θεμέλιά της είναι σαθρά, στο βάθος αμφιβάλλουμε για τους εαυτούς μας και τη θέση μας στην κοινωνία. Αισθανόμαστε από παντού απειλές, μα αδυνατούμε να εστιάσουμε και να εντοπίσουμε την πηγή τους. Μας ζώνει η ανασφάλεια και το άγχος: αποτέλεσμα; Φταίει ο Άλλος. Ο διαφορετικός. Ο εύκολα δακτυλοδεικτούμενος, απλά και μόνο διότι ξεχωρίζει.

Ο αποδιοπομπαίος τράγος.

Το μήνυμα είναι σαφές. Και ο δρόμος που πρέπει ν’ ακολουθήσουν οι πρωταγωνιστές της σειράς είναι πολύ συγκεκριμένος. «Γίνε αυτός που είσαι» - έλεγε ο Νίτσε.

3 # Η αποδοχή της εκμετάλλευσης, ή αλλιώς – Παίρνεις αυτό που Διεκδικείς

«Δηλαδή ένα σπιτικό ξωτικό δεν μπορεί να εκφράσει ελεύθερα τη γνώμη του για τον αφέντη του;», ρώτησε ο Χάρι.

«Α, όχι, κύριε, όχι», είπε σοβαρά ο Ντόμπι. «Το σπιτικό ξωτικό πρέπει να είναι ένας αφοσιωμένος σκλάβος, κύριε. Να κρατάει το στόμα του κλειστό, να φυλάει τα μυστικά του αφέντη του, να προστατεύει την τιμή της οικογένειας και να μη μιλάει ποτέ άσχημα γι’ αυτούς.» [“Ο Χάρι Πότερ και το Κύπελλο της Φωτιάς”]



Κανένα κοινωνικό καθεστώς δεν θα έστεκε όρθιο ούτε ένα λεπτό – αν δεν είχε τη σιωπηλή αποδοχή και συναίνεση, μερική έστω, των πολιτών που το συναποτελούν. Κανένα εργασιακό περιβάλλον, όσο μεγάλο και τρανό και αν είναι, δεν θα έστεκε στα πόδια του δίχως την αποδοχή των εργασιακών του όρων από την πλειοψηφία των εργαζομένων – νυν και υποψηφίων. Κανένας πολιτικός δεν θα έπαιρνε αποφάσεις δίχως τη μάζα των ψηφοφόρων από πίσω του να τον στηρίζουν.

Δεν υπάρχει εξουσία δίχως τους αποδέκτες της, όπως δεν υπάρχει θεατρική παράσταση δίχως κοινό.

Μα πόσοι το αναγνωρίζουν αυτό στην εποχή μας; Πόσοι συνειδητοποιούν πως είναι κάτι περισσότερο από απλά γρανάζια σε μια πελώρια μηχανή; Πως βρίσκεται στα χέρια τους και η μηχανή και οι τροχαλίες που την ενεργοποιούν και την κάνουν να κινείται; Λίγοι, θαρρώ. Ερχόμαστε σε μια κοινωνική πραγματικότητα που, λίγο πολύ, τη θεωρούμε δεδομένη, και προσπαθούμε να προσαρμοστούμε όσο το δυνατόν καλύτερα σε αυτή – λησμονώντας πως τίποτα δεν είναι δεδομένο, πως εκείνο που τώρα είναι κάποτε δεν ήταν, και πως εκείνο που θα είναι αύριο πιθανό να διαφέρει πολύ από το σήμερα. Γινόμαστε παθητικοί αποδέκτες μιας πραγματικότητας που βρίσκεται στα ίδια μας τα χέρια – και τι κάνουμε; Σκύβουμε ευλαβικά το κεφάλι και ακολουθούμε.

Τέτοια είναι και η στάση των σπιτικών ξωτικών στον κόσμο του “Χάρι Πότερ”. Έχοντας μάθει μια ζωή να υπηρετούν τους αφεντάδες τους, τους μάγους, έφτασαν να θεωρούν δεδομένη την κατάστασή τους. Και αν κάποιος επιχειρήσει να τους βγάλει από τη μόνιμή τους δουλοπρέπεια (όπως επιχειρεί, μάταια ίσως, η Ερμιόνη), τότε εκείνα θα αντιδράσουν: γιατί αγαπούν τις αλυσίδες που τους δένουν – και φοβούνται την ελευθερία τους.

Γιατί η ελευθερία φέρει μαζί της και ευθύνες. Και πόσοι θέλουν να παίρνουν απάνω τους ευθύνες; Καλύτερα δεν είναι να ορίζει πάντα τη ζωή σου κάποιος άλλος;

Ένα μόνο ξωτικό εξεγείρεται σε αυτή την κατάσταση: ο ηρωικός Ντόμπι. Η ιστορία του είναι από τις συγκινητικότερες του βιβλίου. Μα στην αδιαφορία των υπολοίπων ξωτικών να αντιδράσουν και να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους, μπορούμε να βγάλουμε ένα ακόμα συμπέρασμα: η ελευθερία δεν σου χαρίζεται, ούτε μπορεί κάποιος να σου την παραχωρήσει σαν σωτήρας. Ή τη διεκδικείς, εσύ ο ίδιος – ή δεν τη διεκδικείς καθόλου. Τα δικαιώματά σου ανήκουν πρώτα σε σένα και είναι στο δικό σου χέρι αν θα τα υπερασπίσεις ή όχι. Αλλιώς, απομένουμε να φωνάζουμε, μάταια, παρέα με την Ερμιόνη:


«Για τ’ όνομα του Θεού!», ξέσπασε οργισμένη η Ερμιόνη. «Ακούστε με όλοι σας! Έχετε τα ίδια δικαιώματα με τους μάγους στην ευτυχία και τη δυστυχία! Έχετε δικαίωμα ν’ αμείβεστε για την εργασία σας, να παίρνετε άδεια, να φοράτε κανονικά ρούχα και να μην κάνετε ό,τι σας λένε!» [“Ο Χάρι Πότερ και το Κύπελλο της Φωτιάς”]

4 # ΜΜΕ, δημοσιότητα και διαμόρφωση της αλήθειας

«ΕΡΜΙΟΝΗ: Θυμάσαι, Χάρι, που ο “Ημερήσιος Προφήτης” έγραψε για σένα ότι είσαι διαταραγμένος ψυχολογικά και παραπονιέσαι ότι σε πονάει το σημάδι στο μέτωπό σου; Τώρα γράφουν για σένα σαν να είσαι ένα ψώνιο που θεωρεί τον εαυτό του ήρωα αρχαίας τραγωδίας και προσπαθεί να τραβήξει την προσοχή των άλλων. Πετάνε ειρωνικές σπόντες εναντίον σου. Αν εμφανιστεί κάποια απίθανη ιστορία λένε: “Μια ιστορία αντάξια του Χάρι Πότερ”, κι αν πάθει κανείς κάποιο παράξενο ατύχημα γράφουν: “Ας ευχηθούμε να μην του μείνει κανένα σημάδι στο μέτωπο, γιατί θα έχει την απαίτηση να τον λατρέψουμε…»

«Δε θέλω να με λατρεύουν…», αντέτεινε παθιασμένα ο Χάρι.

«Το ξέρω», τον διέκοψε ταραγμένη η Ερμιόνη. «Το ξέρω, Χάρι. Δεν καταλαβαίνεις τι προσπαθούν να κάνουν; Θέλουν να μη σε παίρνει κανείς στα σοβαρά.» [“Ο Χάρι Πότερ και το Τάγμα του Φοίνικα”]



Ο κόσμος του Χάρι Πότερ δεν είναι ένας απλοϊκός κόσμος με παντοδύναμα μαγικά όντα και εξιδανικευμένες φαντασμαγορικές δυνάμεις. Καμία μαγική δύναμη δεν μπορεί να υπερσκελίσει τη πανταχού παρούσα δύναμη του Τύπου: ικανός να πλέξει το εγκώμιό σου όσο και να σε συκοφαντήσει, να στήσει αγάλματα σε ήρωες τη μία στιγμή όσο και να τα σαρώσει απ’ τα θεμέλιά τους την άλλη, να υπηρετήσει την αλήθεια όσο και το ψεύδος – το δεύτερο στο βωμό του κέρδους, της εμπορικής απήχησης και των πολιτικών συμφερόντων.

Είναι ένας βρώμικος κόσμος, ένας κόσμος με πηχυαίες εντυπωσιακές λεζάντες και φανταχτερούς τίτλους ειδήσεων, ικανούς να σοκάρουν και να μαγνητίσουν το βλέμμα – τόσο όσο χρειάζεται για να μετατραπείς σε καταναλωτή τους. Ο Χάρι Πότερ βρίσκεται καταμεσής ενός πολέμου όχι μόνο απέναντι σε αδυσώπητους μάγους και τερατόμορφα πλάσματα – μα και απέναντι στην ίδια τη δημόσια εικόνα του, που άλλοι κατασκευάζουν γι’ αυτόν, με σκοπό να υπηρετήσουν πολύ συγκεκριμένα συμφέροντα. Στην πορεία των βιβλίων θα διαπιστώσει πως απέναντι στην παντοδυναμία του Τύπου, τις φτηνές τακτικές και τον κιτρινισμό του, κανένα ξόρκι δεν είναι ισχυρό. Ο δρόμος του είναι ένας δρόμος πέρα και έξω από το δισυπόστατο χέρι βοήθειας που του προσφέρουν τα κυρίαρχα Μέσα Ενημέρωσης – ένα χέρι ικανό να σε απογειώσει, όσο και να σε καταδικάσει.

Η εξουσία των καιρών μας είναι μια εξουσία που διαμορφώνει την πραγματικότητα κατά τη θέλησή της. Και τι καλύτερος τρόπος να διαμορφώσεις την πραγματικότητα (και την εικόνα του κόσμου γι’ αυτήν, διότι τι είναι η πραγματικότητα αν όχι η εικόνα που έχουμε γι’ αυτήν;) από το να διατηρείς υπό τον έλεγχό σου τα κυρίαρχα Μέσα Ενημέρωσης.

Πρώτα ο έλεγχος των ΜΜΕ. Και – στη συνέχεια – ο έλεγχος του κεντρικού συστήματος παιδείας. Στην προκειμένη περίπτωση, η σχολή μάγων του Hogwarts. Όλα αυτά βλέπουμε να γίνονται στις σελίδες του βιβλίου.

Μια σειρά βιβλίων που μια μερίδα κόσμου εξακολουθεί να θεωρεί «παιδική».


«ΕΡΜΙΟΝΗ: Χάρι, έχει κυριεύσει το Υπουργείο, τις εφημερίδες και τη μισή κοινότητα των μάγων! Μη τον αφήσεις να μπει και στο μυαλό σου!» [“Ο Χάρι Πότερ και οι Κλήροι του Θανάτου”]

5 # Η εκμετάλλευση της δημόσιας εικόνας για εξυπηρέτηση πολιτικών συμφερόντων

«ΧΑΡΙ: Θέλετε λοιπόν να δίνω την εντύπωση ότι δουλεύω για το Υπουργείο;»

«Θα είναι για όλους μια ένεση αισιοδοξίας, αν πιστέψουν ότι είσαι ενεργά αναμεμειγμένος», επιδοκίμασε ο Σκρίμτζεουρ, ανακουφισμένος που ο Χάρι μπήκε τόσο γρήγορα στο νόημα. «Ο Εκλεκτός!... Καταλαβαίνεις… Για να δώσουμε στον κόσμο ελπίδα, να νιώσουν πως γίνονται σημαντικά πράγματα…»

«Μα αν αρχίσω να μπαινοβγαίνω στο Υπουργείο», ρώτησε ο Χάρι, πασχίζοντας να διατηρήσει φιλικό τον τόνο της φωνής του, «δεν θα είναι σαν να εγκρίνω ό,τι κάνει το Υπουργείο;» [“Ο Χάρι Πότερ και ο Ημίαιμος Πρίγκιψ”]



Η σειρά βιβλίων του “Χάρι Πότερ” έχει παρομοιαστεί με την εξελικτική πορεία ενός παιδιού σε ενήλικα. Στην αρχή έχουμε το θαυμαστό, όλο δέος και όνειρα, κόσμο ενός παιδιού που εισέρχεται στο θαυμαστό περιβάλλον των μάγων – και ατενίζει με το στόμα ανοιχτό όλα τα μεγαλειώδη σκηνικά γύρω του. Σταδιακά όμως το παιδί γίνεται έφηβος – και αρχίζουν να απλώνονται σκιές αμφιβολίας για όλα όσα θεωρούσε δεδομένα. Τέλος, το παιδί γίνεται ενήλικας – και ο θαυμαστός κόσμος του παιδιού έχει παραχωρήσει τη θέση του στον γεμάτο ιδιοτελή συμφέροντα και ματαιόδοξες φιλοδοξίες κόσμο των ενηλίκων.

Αυτοί οι ενήλικες των βιβλίων του “Χάρι Πότερ” είναι μάγοι – ναι, ικανοί να κάνουν ξόρκια και να μεταμορφώνονται και να πετούν σε σκουπόξυλα. Όλα όσα περιμένει κανείς από ένα παιδικό βιβλίο δηλαδή. Οι ίδιοι όμως άνθρωποι συντηρούν γραφειοκρατίες, θέτουν υποψηφιότητες σε υπουργεία, υπακούουν σε άτυπους κανόνες ιεραρχίας και συνάπτουν προσεγμένες δημόσιες σχέσεις – τόσες όσες χρειάζεται για να διατηρήσουν το σκήπτρο της δύναμής τους και να μη χάσουν την επιρροή τους πάνω στον κόσμο. Αν λοιπόν ένας πολιτικός χρειάζεται να συνάψει μια παροδική συμμαχία με τον πρώην εχθρό, προκειμένου να διατηρήσει τη θετική εικόνα του στα μάτια του κοινού – θα το κάνει. Και αν χρειάζεται να φωτογραφηθεί παρέα με μια ομάδα γελαστών παιδιών, ώστε να φανεί καλόβολος και συμπονετικός – θα το κάνει. Και αν χρειάζεται να κάνει κάποια δωροδοκία, ώστε να διατηρήσει τα οφέλη μιας τυχών συνεργασίας – θα το κάνει και αυτό.

Ναι – η σειρά του “Χάρι Πότερ” ξεκίνησε σαν παιδικό βιβλίο. Μα ήδη μετά από τρία μέρη είχε πια φανεί πως εξελίσσεται σε κάτι πολύ ευρύτερο. Μαζί με τους ήρωές της ενηλικιώθηκε και η ίδια. Και – αλίμονο – ο αρχικός θαυμαστός κόσμος του βιβλίου έχασε λίγη απ’ τη μαγεία του – κερδίζοντας όμως σε ρεαλισμό και φανερώνοντας πως οι μάγοι μπορούν να είναι το ίδιο ιδιοτελείς, υποκριτές και συμφεροντολόγοι, όπως και οι καλύτεροι πολιτικοί μας.

Μένει στον πρωταγωνιστή του βιβλίου και στην παρέα του αν θα δεχτεί τη βοήθειά τους – με αντίτιμο τη μόνιμη εξάρτησή του – ή αν θα ακολουθήσει το δικό του δρόμο…

6 # Διαίρει και Βασίλευε. Η παντοτινή τακτική της Εξουσίας

«ΚΑΤ’ ΕΝΤΟΛΗΝ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΗΣ ΕΠΙΘΕΩΡΗΤΡΙΑΣ ΤΟΥ “ΧΟΓΚΟΥΑΡΤΣ”


Απαγορεύονται από τούδε και στο εξής όλες οι μαθητικές οργανώσεις, λέσχες, ομάδες και όμιλοι.

Από τούδε και στο εξής, οργανώσεις, λέσχες, ομάδες, και όμιλοι θεωρούνται όλες οι συγκεντρώσεις μαθητών άνω των τριών ατόμων.

Οι μαθητές που συλλαμβάνονται να ιδρύουν ή να συμμετέχουν σε οργανώσεις, λέσχες, ομάδες και ομίλους μη εγκεκριμένους από τη Μεγάλη Επιθεωρήτρια, αποβάλλονται.»


«[ΤΟ ΚΑΠΕΛΟ ΤΗΣ ΕΠΙΛΟΓΗΣ]


Αν και πρέπει να σας χωρίσω χωρίς φόβο και πάθος,
Προαισθάνομαι ότι ετούτ’ η κίνηση είναι λάθος.
Αναρωτιέμαι αν το μοίρασμα στα τέσσερα συμφέρει,
Ή αν ο διαχωρισμός τη διάλυση θα φέρει.
Ω, ναι, ξέρω τους κινδύνους, διάβασα τους οιωνούς
Το “Χόγκουαρτς” κινδυνεύει από υποχθόνιους εχθρούς.
Αν όλοι εμείς σφιχτά δεν ενωθούμε,
Να δείτε που απ’ τα μέσα ευθύς θα διαλυθούμε.»


[“Ο Χάρι Πότερ και το Τάγμα του Φοίνικα”]



Την εποχή της Χούντας, εδώ στη χώρα μας, είχε βγει ένα διάταγμα που απαγόρευε τις δημόσιες συναθροίσεις ενός αριθμού ατόμων και πάνω – κάτι απόλυτα λογικό για ένα δικτατορικό καθεστώς. Κάθε εξουσία, κάθε εποχής, φοβάται την ενωμένη συλλογικότητα. Βούτυρο στο ψωμί της είναι η διάσπαση, ο διαχωρισμός – και εν συνεχεία το αλληλοφάγωμα των διασπασμένων, που αντί να στραφούν ενάντια στην εξουσία στρέφονται ο ένας ενάντια στον άλλον.

Έτσι τα μικρότερα κράτη στρέφουν τους λαούς τους τον έναν ενάντια στον άλλο και οι γείτονες αντιμάχονται τους γείτονες, όσο οι ισχυροί του κόσμου διατηρούν όλα τα προνόμιά τους· έτσι οι καταπιεσμένες κοινωνικές τάξεις στρέφονται ενάντια στους περισσότερο καταπιεσμένους (τους φτωχούς ή τους ξένους), αντί να στρέψουν τα πυρά τους στους καταπιεστές· έτσι διαχωρίζονται σε ομάδες και φατρίες όσοι αντιστέκονται, αγνοώντας τις ομοιότητες και εστιάζοντας μόνο στις διαφορές τους – με αποτέλεσμα η αντίσταση να μένει διασπασμένη και αδύναμη, μπρος στην ενωμένη σιδηρά γροθιά της εξουσίας· έτσι οι εργαζόμενοι δεν διεκδικούν από κοινού τα δικαιώματά τους, προτιμώντας να σκαρφαλώσουν ο ένας πάνω στο κουφάρι του άλλου για ένα κομμάτι ψωμί· έτσι διαιωνίζεται η ίδια πάντα τάξη πραγμάτων σε όλη την ανθρώπινη ιστορία. Διαίρει και βασίλευε.

Στα βιβλία της Τζ. Κ. Ρόουλινγκ ο δρόμος είναι σαφής: ή προχωράμε ενωμένοι, ή χαθήκαμε. Μπρος στον κοινό εχθρό χρειάζεται να βάλουμε τις διαφορές μας στην άκρη και να αγωνιστούμε από κοινού. Και αν το τέλος του βιβλίου αφήνεται, εν μέρει, στα γνωστά (και προβλέψιμα) στερεότυπα των ηρωικών μυθιστορημάτων (με την κλασική όσο και στερεότυπη διαμάχη του Ήρωα ενάντια στον Μεγάλο Κακό), η πορεία προς τα εκεί δεν είναι καθόλου δεδομένη και στερεότυπη. Τι θα έκανε ο Χάρι δίχως τη στήριξη όλων εκείνων που ένωσαν μαζί του τις δυνάμεις του, άραγε; Τι θα είχε απογίνει; Τι θα είχε απογίνει το Hogwarts δίχως την ομάδα εκείνη που ενωμένη επέλεξε να αντισταθεί, κόντρα στους κανόνες και τις απαγορεύσεις, θέτοντας σε κίνδυνο την ίδια τη ζωή της;

Και αν ο Χάρι δεν είχε συνέχεια στο μυαλό του εκείνους που αγαπούσε – αν δεν ήταν ενωμένος στην καρδιά του μαζί τους – ποια θα ήταν τότε η δύναμή του;

7 # Εξουσία στο όνομα του «Κοινού Καλού»

«Ναι, μας έχει δοθεί δύναμη, και, ναι, αυτή η δύναμη μας δίνει το δικαίωμα να κυβερνήσουμε, αλλά μας δημιουργεί και ευθύνες απέναντι στους κυβερνώμενους… Αναλάβαμε την εξουσία για το ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΣΥΜΦΕΡΟΝ. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, όταν θα βρίσκουμε αντίσταση, πρέπει να χρησιμοποιούμε μόνο την απολύτως απαραίτητη βία και όχι περισσότερη» [από γράμμα του Άλμπους Ντάμπλντορ τον καιρό που ήταν νέος, στο “O Χάρι Πότερ και οι Κλήροι του Θανάτου”]

Στο τελευταίο (και ωριμότερο) βιβλίο της σειράς, η Τζ. Κ. Ρόουλινγκ καταπιάνεται με ένα θέμα με το οποίο έχουν ασχοληθεί συγγραφείς από τον Ρουσσώ ως τον Ντοστογιέφσκι. Θέτει δύσκολα κοινωνικά και ηθικά ερωτήματα και οι απαντήσεις σπάνια έχουν τις αποχρώσεις του μαύρου και του άσπρου. Συγκεκριμένα: ποια πρέπει να είναι η στάση της εξουσίας απέναντι σε εκείνο που ονομάζουμε «γενικό καλό»; Ποιος ορίζει αυτό το “ευρύτερο συμφέρον”, στο όνομα του οποίου τόσα και τόσα εγκλήματα έχουν διαπραχθεί – και το οποίο φυσικά επικαλούνται οι πάντες;

Στο απόσπασμα που παραθέσαμε πάνω, ο νεαρός (ανώριμος, ακόμα, και επηρμένος) Άλμπους Ντάμπλντορ, φαίνεται πως θεωρεί δεδομένη την ανώτερη ιεραρχικά θέση των μάγων, στο όνομα ενός «γενικού συμφέροντος» που πιστεύει πως θα υπηρετήσουν καλύτερα χάρη στα προνόμια της εξουσίας τους. Μα στο όνομα εκείνου ακριβώς του «γενικού συμφέροντος», που τόσο ιδεαλιστικά επικαλέστηκε ο Ντάμπλντορ, διαπράχθηκαν φρικαλέες πράξεις από τους συνεργάτες του. Μήπως τελικά στο όνομα του «κοινού συμφέροντος» καταλήγεις να υπηρετείς το δικό σου συμφέρον και μόνο; - εκείνο που διασφαλίζει τη διαιώνιση της δύναμης και της κυριαρχίας σου;

Ευτυχώς για μας όμως, ωριμάζοντας ο Ντάμπλντορ έμελλε ν’ αποκτήσει εκείνη την τόσο χαρακτηριστική σοφία του – και να δει τα πράγματα υπό μια άλλη προοπτική:



«Είναι παράξενο, Χάρι, αλλά οι πιο κατάλληλοι για την εξουσία είναι αυτοί που δεν την επιδίωξαν ποτέ.» [“Ο Χάρι Πότερ και οι Κλήροι του Θανάτου”]

8 # Το ατομικό κόντρα στο γενικό συμφέρον

«Μερικές φορές ΠΡΕΠΕΙ να σκεφτείς κάτι περισσότερο από την ατομική σου ασφάλεια! Μερικές φορές ΠΡΕΠΕΙ να σκεφτείς το ευρύτερο συμφέρον! Έχουμε πόλεμο!» [Ο Χάρι Πότερ, στο “O Χάρι Πότερ και οι Κλήροι του Θανάτου”]


Ναι, έρχονται εκείνες οι στιγμές που – αναγκαστικά – πρέπει να επιλέξεις ένα δρόμο. Και εδώ δεν χωράνε αποχρώσεις – διαλέγεις ή τον ένα ή τον άλλο. Κάποιες φορές η ζωή σε καλεί να βγεις από το βόλεμά σου και να βάλεις στην άκρη το παντοδύναμο ένστικτο της αυτοσυντήρησής σου – γιατί αισθάνεσαι πως υπάρχει κάτι άλλο, κάτι ακόμα πιο πολύτιμο.

Αυτή είναι η στιγμή που διαχωρίζει εκείνον που αγωνίζεται από εκείνον που σιωπά. Μερικές φορές αυτές οι ιδιότητες συνυπάρχουν στον ίδιο άνθρωπο. Μερικές φορές η διαχωριστική γραμμή ανάμεσά τους είναι πολύ λεπτή – μια κουβέντα όμως, μια κίνηση, μπορεί στο τέλος να κάνει όλη τη διαφορά.

9 # Δεν υπάρχουν μαύροι και άσπροι χαρακτήρες

«Γνώριζε από προσωπική πείρα τι σημαίνει να σε ξεφτιλίζουν μπροστά στους άλλους και μπορούσε να καταλάβει πλήρως πως ένιωθε ο Σνέιπ όταν τον ταπείνωνε ο πατέρας του». [“Ο Χάρι Πότερ και το Τάγμα του Φοίνικα”]


Πλησιάζοντας στο τέλος της παρουσίασης, να κάνω μια παρένθεση και να σας πω πως θεωρώ δεδομένη την ανωτερότητα των βιβλίων, συγκριτικά με τις ταινίες. Με εξαίρεση την τρίτη ταινία (τον «Αιχμάλωτο του Αζκαμπάν», με την εξαιρετική της σκηνοθεσία και ατμόσφαιρα), και ίσως κάποιες πτυχές της τελευταίας, λίγα από τα στοιχεία που παραθέσαμε ως τώρα εξυφαίνονται σε βάθος στα έργα. Δίχως να είναι κακές ταινίες (κάθε άλλο, βλέπονται πολύ ευχάριστα), απλοποιούν σε μεγάλο βαθμό ορισμένες από τις περισσότερο συναρπαστικές πτυχές των βιβλίων, με μεγαλύτερη όλων ίσως τη σκιαγράφηση των βασικών του χαρακτήρων.

Τι πιο συναρπαστικό από την αναδρομή στη νεανική ηλικία του Βόλντεμορτ, όπως παρουσιάζεται στον «Ημίαιμο Πρίγκιπα»; Πόσο μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο χαρακτήρας του Ντάμπλντορ στο τελευταίο βιβλίο, όταν αποκαλύπτονται εκείνες οι άγνωστες πτυχές του παρελθόντος του – φανερώνοντας πως ακόμα και ο μεγαλύτερος σοφός μπορεί να κάνει λάθη; Πόσα θραύσματα στον στερεότυπο ρόλο των «καλών» προκαλούν εκείνες οι αναδρομές στα νεανικά χρόνια του Τζέιμς Πότερ, πατέρα του Χάρι, και του κολλητού του Σείριου – καθώς και η στάση που βλέπουμε να έχουν απέναντι στον Σνέιπ;

Αα. Ο Σνέιπ. Αγαπημένος χαρακτήρας πλήθους φίλων της σειράς, και όχι τυχαία. Θα μπορούσαμε να γράψουμε ένα κείμενο μόνο γι’ αυτόν.

Προσωπικά λυπάμαι που η Τζ. Κ. Ρόουλινγκ δεν εντρύφησε ακόμα βαθύτερα στους «κακούς» της σειράς της – και στις αφανέρωτες πλευρές της ζωής τους. Δε θέλουμε ένα ή δυο κεφάλαια αφιερωμένα στον Σνέιπ, μα ένα ολόκληρο βιβλίο. Και γιατί να μην εμβαθύνουμε ακόμα περισσότερο στο συγχυσμένο νου του εκκολαπτόμενου μικρού φασίστα – του Ντράκο Μαλφόι; Ή να μην έχουμε μια εμβάθυνση στον χαρακτήρα της Μπέλατριξ – που δεν κατάφερε να αποφύγει το στερεότυπο της γραφικής «κακιάς». Νομίζω εδώ η Ρόουλινγκ έχασε μια ευκαιρία.

Ένα όμως είναι βέβαιο: διαβάζοντας τα “Χάρι Πότερ” βλέπεις, βιβλίο με βιβλίο, να καταρρέει μπρος τα μάτια σου ο στερεότυπος ρόλος των «καλών» και των «κακών» - με εξαίρεση λίγους χαρακτήρες. Ως και ο ίδιος ο Χάρι μοιάζει πολύ κωλόπαιδο, ώρες ώρες. Πράγμα λογικό, αν το καλοσκεφτούμε. Εδώ έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους, όχι εξιδανικεύσεις.

Λίγο πριν το τέλος

Κάπου εδώ λέω να κλείσω αυτήν την (πελώρια, όπως αναμενόταν) παρουσίαση. Να καταθέσω και μια προσωπική εμπειρία: δεν έζησα μικρότερος την «τρέλα» του Harry Potter, που τόσοι και τόσοι έζησαν, σε βαθμό να συνδεθεί με την παιδική ή νεανική τους ηλικία. Για κάποιο λόγο με άφησε ανεπηρέαστο το φαινόμενο τον καιρό της έκρηξής του. Διάβασα όλα τα βιβλία και είδα τις ταινίες πολύ αφού είχαν τελειώσει, χάρη στην προτροπή ενός φίλου.

Δεν το μετάνιωσα καθόλου. Ήταν μια απολαυστική διαδρομή – και το κείμενο που διαβάσετε είναι η δική μου προσωπική κατάθεση. Γιατί ένας ενήλικας θα δει με άλλο τρόπο μια σειρά βιβλίων, συγκριτικά με ένα παιδί ή έναν έφηβο.

Ένα από τα επιτεύγματα της Rowling είναι πως έκανε απολύτως πιστευτή μια φανταστική πραγματικότητα, γεμάτη μάγους και τέρατα, εντάσσοντάς τους όλους στην φυσική καθημερινότητα του κόσμου που ζούμε. Ο Χάρι, ο Ρον, η Ερμιόνη… δεν είναι εξιδανικεύσεις, μα αληθινοί έφηβοι, με όλες τις ανησυχίες και τις εντάσεις που χαρακτηρίζουν τόσο την ηλικία, όσο και την εποχή τους.

Και τα προβλήματα που θίγει η συγγραφέας στο έργο – εκείνα που ήδη κάναμε μια προσπάθεια να απαριθμήσουμε – είναι προβλήματα με σάρκα και οστά, ενός απόλυτα αληθινού και κάθε άλλο παρά φανταστικού κόσμου.

Είναι η δική μας πραγματικότητα, ιδωμένη υπό ένα άλλο πρίσμα. Αν οι μύθοι είχαν πάντα σαν σκοπό να μας ωθήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα κάποια πράγματα γύρω από την ανθρώπινη κατάσταση, τότε ο μύθος του “Χάρι Πότερ” δικαιωματικά ανήκει στους σημαντικότερους των καιρών μας.

Τι λέτε όμως, να βάλουμε κι ένα στρογγυλό «10» στην απαρίθμηση των κοινωνικών μηνυμάτων των βιβλίων; Για πάμε λοιπόν. Θα κλείσουμε με το χρυσό δεκάρι – μια φράση του Ντάμπλντορ, από το τελευταίο βιβλίο της σειράς. Και με αυτή τη φράση θα σας αποχαιρετήσω.

10 # Μια προτροπή

«Μη λυπάσαι τους νεκρούς, Χάρι. Λυπήσου τους ζωντανούς και κυρίως αυτούς που ζουν χωρίς αγάπη.»


Οι μεταφράσεις των αποσπασμάτων από την Καίτη Οικονόμου.

Για την παρουσίαση: © Το Φονικό Κουνέλι, Ιούνιος 18