Αναζητώντας την παιδεία εκτός ύλης

“Τα παιδιά πρέπει να μαθαίνουν πώς να σκέφτονται, όχι τι να σκέφτονται” – Margaret Mead

“Εκπαιδεύοντας το μυαλό, δίχως να εκπαιδεύσεις την καρδιά, δεν είναι καθόλου εκπαίδευση.”  – Αριστοτέλης

“Ποτέ δεν επέτρεψα στο σχολείο ν’ αναμιχθεί με την εκπαίδευσή μου” – Mark Twain

Θυμάμαι όταν ήμουν μικρός με τι χαρά έπαιρνα τα καινούργια σχολικά βιβλία. Τα μύριζα, τα ζύγιζα στα χέρια μου, τα ξεφύλλιζα για να δω τις εικόνες και τους τίτλους. Μα κάποια στιγμή το Σχολείο θεώρησε πως ο εγκέφαλός μου είχε αναπτυχθεί αρκετά για τέτοιες περιττές ασχολίες: ήταν πια καιρός να δώσω εξετάσεις και να μάθω να κρίνομαι απ’ τους βαθμούς. Στο εξής όλη η πορεία της εκπαίδευσης, απ’ το Γυμνάσιο στο Πανεπιστήμιο, ήταν μια διαδοχική εξέταση. Διάβασμα για να εξεταστείς για να πάρεις βαθμούς για να διαβάσεις ώστε να εξεταστείς ξανά μετά – και ούτω καθεξής.

Και τι ήταν τα βιβλία σε όλη αυτή τη διαδικασία; Ένα μέσο – τίποτα περισσότερο.

Μοναδική εξαίρεση αποτελούσαν κάποια λογοτεχνικά βιβλία φυγής, που έπαιζαν για μένα τον ίδιο ρόλο με ορισμένα βιντεοπαιχνίδια και κάποιες κινηματογραφικές ταινίες: με απάλλασσαν από το βάρος μιας πραγματικότητας που ζητούσε από μένα να είμαι ανταγωνιστικός και ευπαρουσίαστος μπροστά στον σκληρό καθρέφτη της Μεγάλης Αγοράς – εκεί όπου εκθέτουμε την πραμάτεια των προσόντων μας (συχνά υπό το μανδύα ενός ευτραφούς Βιογραφικού) και κρινόμαστε γι’ αυτήν. Γιατί τι είναι το σύγχρονο εκπαιδευτικό σύστημα, αν όχι το νόμισμα που πληρώνουμε ώστε να επιβιώσουμε στη μεγάλη εκείνη εμποροπανήγυρη της κοινωνικής πραγματικότητας. Μια κοινωνική πραγματικότητα στην οποία έχουν εξίσου μεγάλη πέραση κάλπικα νομίσματα όπως «μέσο», «φήμη», «προϋπηρεσία», «βόλεμα» και «ημιμάθεια».

Και αν τελικά κάποιοι ανάμεσά μας αγαπήσαμε πραγματικά τη γνώση και το διάβασμα, σε βαθμό που να συνεχίσουμε να τα ασκούμε μετά το πέρας των σπουδών – θα έλεγα πως συνιστά μάλλον ατύχημα ή παράδοξο. Γιατί η σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα δεν ευνοεί τη μελέτη και το διάβασμα – παρά μόνο στο βαθμό που μπορούν να σου εξασφαλίσουν κάποια θέση σε ένα χώρο εργασίας.

Όσο αφορά τα κοινωνικά δίκτυα; Αλίμονο αν ο βομβαρδισμός πληροφορίας που δεχόμαστε μπορεί να θεωρηθεί υποκατάστατο της γνώσης. Στην καλύτερη περίπτωση καλύπτει κάποια κενά και παρέχει μια επίφαση γνώσης. Μα τα λογοτεχνικά ρητά-μέσα-σε-εικόνες που κατακλύζουν το διαδίκτυο ποτέ δεν θα μπορούσαν να υποκαταστήσουν την ανάγνωση ενός ολοκληρωμένου κειμένου. Τα βιβλία δεν αντικαθίστανται με σλόγκαν και ευκολοχώνευτα ρητά, κύριοι.

Μην απορείτε μετά λοιπόν αν γράφω μεγάλα κείμενα. Γιατί απευθύνομαι σε εκείνους που δεν έχουν ξεχάσει να διαβάζουν.

Ήδη από τα τέλη του Δημοτικού το παιδί εξοικειώνεται με τα Τρία Άλφα που συνιστούν τον πυρήνα της σύγχρονης εκπαίδευσης: Αποστήθιση, Άγχος και Ανταγωνισμός. Και αν έχεις μάθει σε αυτά τα Τρία Άλφα, άντε μετά ν’ αγαπήσεις το μεγάλο Β: το Βιβλίο.

Οι δάσκαλοι και οι καθηγητές συχνά επιτελούν το ρόλο ενός δημοσίου λειτουργού – ή ενός ιδιωτικού υπαλλήλου. Όχι όμως το ρόλο ενός αληθινού εκπαιδευτή, πόσο μάλλον ενός μύστη της γνώσης. Επιθυμούν απλά να κάνουν τη δουλίτσα τους και να βγάλουν τα λεφτάκια τους – σπάνια λοιπόν θ’ αμφισβητήσουν τον ίδιο τον πυρήνα του εκπαιδευτικού συστήματος που τους τρέφει και τους συντηρεί. Αντιμετωπίζουν τα παιδιά σαν αριθμούς, σα μονάδες σε κάποιο χαρτί ελέγχου, κρίνοντάς τους αποκλειστικά με βάση κάποιες αμφίβολες μαθησιακές ικανότητες – προσπερνώντας όμως τις ατομικές τους διαφορές. Δεν νοιάζονται ν’ αναδείξουν απ’ τον κάθε μαθητή το καλύτερο που κρύβει μέσα του – μα τους τοποθετούν όλους στο ίδιο καλούπι, τους αξιολογούν με τα ίδια μέτρα σύγκρισης, και το τελικό τους κριτήριο συνοψίζεται σ’ έναν απλό βαθμό. Εν τέλει υπάρχουν οι «καλοί» και οι «κακοί» μαθητές. Όλα κρίνονται απ’ τη βαθμολογία τους.

Ποτέ κανείς δεν τους ψιθύρισε στ’ αυτί πως υπάρχουν ποικίλα είδη νοημοσύνης. Μα έτσι είναι το εκπαιδευτικό μας σύστημα – όχι μόνο στη χώρα μας, παντού. Βαδίζει στο τεντωμένο σκοινί της τετριμμένης, ίδιας πάντα, μονομερούς Νοημοσύνης της Ποσοτικής Αξιολόγησης, εκείνης που συνοψίζεται σε αριθμούς και ψηφία – αγνοώντας τον υπέροχο πλούτο που χάσκει από κάτω. Σε έναν κόσμο ποσοτικών αξιολογήσεων, μονάχα οι αριθμοί μετρούν. Έχω «Χ» αριθμό διπλωμάτων, «Ψ» αριθμό σπουδών, «ΧΨ» αριθμό συστατικών, «ΨΧ» αριθμό προϋπηρεσίας, «Ω» αριθμό βαθμολογίας, «ΧΨΩ» αριθμό... ωχ, δεν πάει να γαμηθεί, λέω γω.

Pink Floyd - "The Wall"

Ασφαλώς υπάρχουν διαβαθμίσεις από κράτος σε κράτος. Αρκεί να συγκρίνουμε τη στάση του σκανδιναβικού εκπαιδευτικού συστήματος απέναντι στις τέχνες, για παράδειγμα – το γεγονός, για παράδειγμα, πως διαθέτουν ολοκληρωμένα προγράμματα μουσικής εκπαίδευσης, όπου οι μαθητές εξασκούνται σε κάποιο μουσικό όργανο της επιλογής τους. Κι τι κάνουμε εμείς; Αποστηθίζουμε τον Θουκυδίδη και τον Σοφοκλή (δίχως, φυσικά, να έχουμε καταλάβει το παραμικρό από την ουσία των έργων τους), και παινεύουμε την «ανωτερότητα του ελληνικού πολιτισμού». Για να πάρουμε μετά ένα βαθμό, να ξεχάσουμε όλα όσα διδαχτήκαμε πριν, και στο εξής να κυνηγάμε μια θέση σε ένα χώρο εργασίας – συνήθως κάνοντας κάτι τελείως διαφορετικό από εκείνο που σπουδάσαμε.

Μα ας είναι καλά η τηλεόραση, τα σκυλάδικα κι εκείνο το όνειρο ν’ αγοράσουμε ακριβό αμάξι, μπας και ρίξουμε τη λουσάτη γκόμενα. Λεφτά για την παιδεία; Περιττά έξοδα – ας εξοπλιστούμε καλύτερα απέναντι στους «προαιώνιους μας εχθρούς» - και ας τα βάλουμε ενάντια στους «ξένους», που, ως γνωστόν, «φταίνε για όλα». Και να καταντήσουμε, τελικά, σαν εκείνο το σύνθημα που είχα δει στο τρένο: “Δεν θα γίνεις Έληνας ποτέ, μαλάκα Αλβανέ”.

Με ένα λάμδα το Έληνας, ναι.

Γι’ αυτό ας αποστηθίσουμε για άλλη μια φορά τον Θουκυδίδη και τον Σοφοκλή. Και ας ξεχάσουμε – ξανά – ποιο είναι το νόημα αυτών των έργων. Σάμπως το μάθαμε ποτέ.

Όσο αφορά τα ακριβά διεθνή Πανεπιστήμια με τα πιασάρικα ονόματα, που τόσο κύρος και αίγλη σκορπίζουν στην όψη τους και έλκουν σαν μαγνήτης τους εύπορους γονείς του κόσμου, θα αρκεστώ να πω ένα πράγμα μόνο: με τους πόρους και την τεχνική κατάρτισή τους, θα μπορούσαν, αν ήθελαν, να άλλαζαν τον κόσμο. Μα το μόνο που τους ενδιαφέρει, εν τέλει, είναι η πρωτιά στην ίδια πάντα, ποσοτική βαθμίδα της αξιολόγησης, που σας περιέγραψα πριν. Και άφθονα χρήματα στην τσέπη.

Που βρίσκεται η αληθινή παιδεία, λοιπόν; Δεν βρίσκεται στον πολιτισμό των σκυλάδικων, των τηλεοπτικών παραθύρων, των πολιτικών αρχηγών, των στείρων ρητορικών αντιπαραθέσεων, των ξύλινων λόγων, των τίτλων εφημερίδων, των ευκολοχώνευτων σλόγκαν, των ηγετών των media, του lifestyle, και του ψωροπερήφανου, μα πάντα κούφιου, νεοφασισμού. Ούτε βρίσκεται στις ακριβές σχολές, τα τροφαντά βιογραφικά και τις ποσοτικές – μα πάντα ανέραστες – αξιολογήσεις.

Απεναντίας: Βρίσκεται στα ρυάκια που κατορθώνουν να διαφύγουν απ’ τα επίσημα κανάλια και σκορπίζουν δω κι εκεί τη γόνιμή τους υγρασία. Βρίσκεται στους γονείς που μεταλαμπαδεύουν στα παιδιά τους όχι μόνο αγάπη για τη γνώση, μα και άφθονα περισσεύματα φαντασίας – γιατί αν η γνώση είναι ένας ανθόσπαρτος κάμπος, η φαντασία είναι ο ορίζοντάς του.

Βρίσκεται στους εκπαιδευτικούς που ξεφεύγουν απ’ τις δαγκάνες του αρπαχτικού συστήματος αξιολόγησης: εκείνους που μετατρέπουν τη γνώση σε παιχνίδι και δεν βάζουν όλα τα παιδιά σ’ ένα καλούπι – γιατί ξέρουν πως στη διαφορετικότητα βρίσκεται η βαθύτερη αξία των πραγμάτων, όχι στην ομοιομορφία.

Βρίσκεται σε όλους εκείνους που επιθυμούν να γεμίσουν την αστική μας καθημερινότητα με τέχνη και γόνιμη πληροφορία – εκδηλώσεις, συζητήσεις, έρευνες, μελέτες, έντυπες και διαδικτυακές παρουσιάσεις και εκθέσεις.

Βρίσκεται σ’ αυτούς για τους οποίους «γνώση» δε σημαίνει «συσσώρευση πληροφορίας», ούτε «οχυρό δογματισμού» - μα γόνιμη διαλεκτική και αδιάκοπη αναζήτηση.

Βρίσκεται σ’ εκείνους που δεν βλέπουν τον κόσμο με τα γκρίζα χρώματα του πλήθους. Σε αυτούς που βλέπουν χρώμα εκεί που άλλοι βλέπουν γκρίνια και ρουτίνα.

Βρίσκεται στη μερίδα εκείνη των ανθρώπων που δεν διαθέτουν απαραίτητα πλήθος γνώσεων – πόσο μάλλον εντυπωσιακά πτυχία. Μα τους περισσεύει η ανθρωπιά.

Βρίσκεται σε όλους εκείνους που, σε πείσμα των καιρών, επιμένουν να δημιουργούν.

Πρωτίστως βρίσκεται σε ΣΕΝΑ, που επιθυμείς να κάνεις τη διαφορά. Και γι’ αυτό πράττεις διαφορετικά.

Και – ενίοτε – τη συναντούμε σε κάποια συνθήματα στους τοίχους.

Υστερόγραφο: Ως ένα σατιρικό υστερόγραφο, παραπέμπω σε αυτήν εδώ την παλιότερη (μα άκρως δημιουργική) ανάρτησή μου, με θέμα της τα σχολικά βιβλία όπως «θα όφειλαν να είναι», ώστε ν’ αντανακλούν την κοινωνική πραγματικότητα που ζούμε. Όσοι βρήκατε ενδιαφέρον το κείμενο, είμαι βέβαιος πως θα ευχαριστηθείτε και την ακόλουθη παρουσίαση:

Σχολικά Βιβλία των Μοντέρνων Καιρών