Το Χόμπιτ... Από την ταινία στις εικονογραφήσεις του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν

Μέσα στη γη, σε μια τρύπα, ζούσε κάποτε ένα χόμπιτ…

Ίσως μία από τις πιο χαρακτηριστικές εισαγωγές βιβλίων που γράφτηκαν ποτέ. Ένα έργο το οποίο χάραξε τις γενιές που το διαδέχτηκαν και σφράγισε την ιστορία τόσο της νεανικής, όσο και της φανταστικής λογοτεχνίας. Ήταν εξάλλου το βιβλίο που αποτύπωσε για πρώτη φορά με περίτεχνα γράμματα στον χάρτη – έναν χάρτη ξέχειλο με απόκρημνα βουνά, απόμερες τοποθεσίες και μακρινά βασίλεια – το όνομα του δημιουργού του: Τζον Ρόναλντ Ρόιελ Τόλκιν – εν συντομία, Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν.

Το βιβλίο

Όλα ξεκίνησαν από ένα χόμπιτ και το όνομα του ήταν Μπίλμπο Μπάγκινς. Κανείς δεν ήξερε τι ήταν τα χόμπιτ πριν γραφτεί αυτό το βιβλίο, πολλά χρόνια πριν, εν έτει 1938 – μια περίοδο που τα σύννεφα του πολέμου σκίαζαν τον ευρωπαϊκό ουρανό, αντίστοιχα με τα σύννεφα της Σκοτεινιάς που νεφελώνουν τον ουρανό της Μέσης Γης. Για πρώτη φορά ο κόσμος γνώρισε χαρακτήρες όπως ο Γκάνταλφ ο Μάγος, ο Έλροντ το μισοξωτικό, το γλοιώδες και μυστήριο Γκόλουμ, ο περήφανος, μα πεισματάρης νάνος Θόριν Δρυάσπις, καθώς και ο φοβερός δράκος Νοσφιστής. Για πρώτη φορά το αναγνωστικό κοινό διάβασε για τοποθεσίες όπως το φιλόξενο Μπαγκ Εντ, το ονειρικό Σχιστό Λαγκάδι, το επικίνδυνο Δάσος της Σκοτεινιάς και το απόμερο Μοναχικό Βουνό.

Σε μια εποχή που η λογοτεχνία του φανταστικού δεν είχε καθιερωθεί ακόμα στις συνειδήσεις του κόσμου, ο φιλόλογος αυτός με την βαθιά γνώση της γλώσσας και της μυθολογίας των λαών, κατόρθωσε να δημιουργήσει έναν κόσμο ξέχειλο με πλάσματα που από αιώνες φώλιαζαν στο συλλογικό μας ασυνείδητο – μα περίμεναν την κατάλληλη στιγμή να ξεπροβάλλουν. Ο Τζ. Ρ. Ρ.Τόλκιν δεν έγραψε απλά μια σειρά βιβλίων – όχι. Έπλασε ένα Σύμπαν, σαν άλλος Ιλούβαταρ, πρώτος Δημιουργός της Μέσης Γης και εκείνος που συνέθεσε το Τραγούδι που το τέλος του δεν έχει γραφτεί ακόμα. 

Το δάσος του Λοθλόριεν, από τον "Άρχοντα των Δαχτυλιδιών". Η εικονογράφηση είναι του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν

Με την πάροδο των χρόνων ο καθηγητής αυτός θα έκτιζε, στρώμα στο στρώμα, πάνω στο έδαφος των αρχικών εκείνων χαρακτήρων που είχε δημιουργήσει, εμπλουτίζοντας τον φανταστικό του κόσμο με στοιχεία της μυθολογίας (ξεκινώντας απ’ τους σκανδιναβικούς μύθους και φτάνοντας ως και τη Βίβλο), πλάθοντας μια εντελώς ξεχωριστή Κοσμογονία και Εξέλιξη, χτίζοντας με κάθε λεπτομέρεια μια ολόκληρη γλώσσα για τον κόσμο του, η οποία παραμένει σημείο αναφοράς για κάθε αντίστοιχο έργο που έμελλε να ακολουθήσει.

Και θα ακολουθούσαν πολλά, πάρα πολλά. Η λογοτεχνία του φανταστικού δεν ξεκίνησε με τον Τόλκιν – μα ήταν εκείνος που την καταξίωσε, εκείνος που την εκτόξευσε πέρα από τους αστερισμούς της Γης – της Μέσης ή αυτής εδώ, δεν έχει σημασία. Και αν το έργο του Τόλκιν χτίστηκε σταδιακά, καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του – και αν συνέχιζε να προσθέτει στοιχεία και να εμπλουτίζει τον κόσμο του διαρκώς, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως όλα ξεκίνησαν από αυτές εδώ τις λέξεις:

Μέσα στη γη, σε μια τρύπα, ζούσε κάποτε ένα χόμπιτ…

Τα Βουνά της Καταχνιάς - εικονογράφηση του Τζ.Ρ.Ρ.Τόλκιν

Όλα άρχισαν με το «Χόμπιτ». Χρόνια πριν τον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών», χρόνια πριν την ολοκληρωμένη έκδοση του «Σιλμαρίλλιον». Ένα βιβλιαράκι που αρκετός κόσμος θεώρησε αρχικά πως ανήκει στον χώρο της παιδικής λογοτεχνίας, πως συνιστά ένα ενδιαφέρον παραμύθι σ’ έναν κόσμο παράξενο και μακρινό. 

Βλέποντας το συνδυαστικά με το υπόλοιπο έργο του συγγραφέα όμως, γίνεται κατανοητό πως το «Χόμπιτ» δεν είναι παρά η βουνοκορφή, όπως ξεχωρίζει πάνω από μια θάλασσα συννέφων – μα όταν τα σύννεφα υποχωρήσουν θα διαπιστώσει κάποιος την πελώρια οροσειρά που δεσπόζει από κάτω. Το «Χόμπιτ» είναι ένα βιβλίο που ασφαλώς θα μπορούσε να αναγνωστεί από ένα παιδί (όχι πολύ μικρής ηλικίας όμως) – μα είναι διαφορετική η απόλαυση που μπορεί να χαρίσει σε κάποιον που γνωρίζει τον ρόλο του βιβλίου στο ευρύτερο Σχέδιο του δημιουργού του…

εικονογράφηση του Τόλκιν για το "Σιλμαρίλλιον"

Οι ταινίες

Τα χρόνια πέρασαν, οι καιροί άλλαξαν – επιφανειακά τουλάχιστον. Το έργο του Τόλκιν έμελλε να καθορίσει – συχνά σε βαθμό ατελείωτης αντιγραφής – το σύνολο της φανταστικής λογοτεχνίας που θα ακολουθούσε. Κάποια στιγμή, κατά τη διάρκεια της τόσο πειραματικής δεκαετίας του 70, τόσο το «Χόμπιτ», όσο και ο «Άρχοντας των Δαχτυλιδιών» έμελλε να διασκευαστούν για την μεγάλη οθόνη – σε μορφή κινουμένων σχεδίων. Ο καιρός του Χόλυγουντ δεν είχε έρθει ακόμα.

Κάπως έτσι πλησιάσαμε στα τέλη της δεκαετίας του 90 – μια εποχή οικεία πια σε όλους μας. Όλοι θυμόμαστε τον ευχάριστο πανικό – κυριολεκτικά – που ξέσπασε όταν μάθαμε πως ο σκηνοθέτης Πήτερ Τζάκσον αναλάμβανε να γυρίσει σε κινηματογραφική υπερπαραγωγή την Τριλογία του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών». Οι μάζες του κόσμου που δεν ήξεραν, ή είχαν μόνο ακουστά το όνομα του Τόλκιν, τώρα πια τον έμαθαν. Το κοινό συνέρρεε μαζικά στις κινηματογραφικές αίθουσες, ο «Άρχοντας των Δαχτυλιδιών» μετετράπη σε franchise και στιγμάτισε την γενιά του ίντερνετ και των κινητών τηλεφώνων. Η επιτυχία της κινηματογραφικής τριλογίας υπήρξε πελώρια, τόσο σε επίπεδο εισπρακτικό, όσο και σε επίπεδο αποδοχής. Παρά τα τυχόν ελαττώματα της, η συντριπτική πλειοψηφία του κόσμου αναγνώρισε πως επρόκειτο για μια άξια μεταφορά του έργου του Τόλκιν, τέτοια που σέβεται το πνεύμα του δημιουργού της.

Κάπως έτσι φτάσαμε στα… όμορφα αυτά χρόνια της Κρίσης, που ζούμε. Όταν ανακοινώθηκε πως ο Πήτερ Τζάκσον είχε στα σκαριά μια ακόμα τριλογία, αυτή τη φορά για το βιβλίο από το οποίο όλα ξεκίνησαν, το «Χόμπιτ», αισθανθήκαμε ενθουσιασμό – τέτοιο που σχεδόν σκίαζε την κρίση μας. Και τι δε θα δίναμε, εξάλλου, για μία ακόμα μαγική απόδραση στον κόσμο της Μέσης Γης – την είχαμε ανάγκη. 

Είχε τεθεί βέβαια το εύλογο ερώτημα: πως γίνεται να διασκευαστεί σε τρεις πολύωρες παραγωγές ένα βιβλίο μόλις 350 σελίδων, του οποίου μάλιστα η αισθητική διαφοροποιείται αρκετά από εκείνης του «Άρχοντα»; Σε τελική ανάλυση, το «Χόμπιτ» δεν έπαυε να είναι ένα βιβλίο που θα μπορούσε να αναγνωστεί, τόσο από ενήλικες, όσο και από παιδιά – το ύφος και ο λόγος του είναι περισσότερο παραμυθένιος, η έμφαση δε δίνεται στις μάχες και στη δράση, μα στην περιπλάνηση του κεντρικού χαρακτήρα. Για όσους έχουμε διαβάσει τα βιβλία, αναγνωρίζουμε σαφώς πως υπάρχει ένας βασικός συνδετικός κρίκος μεταξύ του «Χόμπιτ» και του πρώτου, κυρίως, τόμου του «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» - το ύφος και η αφήγηση του δεύτερου φαίνεται να ξεκινούν εκεί όπου τελειώνει το πρώτο - , μα στην πορεία ο «Άρχοντας» έμελλε να μετεξελιχτεί σε κάτι πολύ ευρύτερο και περισσότερο επικό – ιδανικό για μια χολιγουντιανή μεταφορά.

Το «Χόμπιτ» όμως; Σύμφωνοι, το τελευταίο μέρος του βιβλίου περιλαμβάνει μια επική μάχη, ενώ δεν είναι λίγες οι εντυπωσιακές σκηνές καθ’ όλη τη διάρκειά του. Μα, σε τελική ανάλυση, παραμένει ένα «παραμύθι», από την αρχή μέχρι το τέλος, λιγότερο επικό σε κλίμακα συγκριτικά με τον διάδοχο του, με σαφώς μικρότερη ανάλυση και εμβάθυνση στους χαρακτήρες – μα ταυτόχρονα περισσότερο παραμυθένιο, στο σύνολο του – θα φάνταζαν περίεργες στον «Άρχοντα» σκηνές με ζώα που μιλάνε, μα στο «Χόμπιτ» είναι απολύτως ταιριαστές. Ο Πήτερ Τζάκσον είχε αποδείξει πως μπορεί να μεταφέρει μια επική παραγωγή στη μεγάλη οθόνη. Ένα παραμύθι όμως;

Θα έλεγα πως το τελικό αποτέλεσμα ήταν αρνητικό. Οι δύο από τις τρεις ταινίες του «Χόμπιτ» υπήρξαν σαφώς εντυπωσιακές και χάρμα οφθαλμών, μα κάπου στον συρφετό της δράσης και των υπερβολικά φανταχτερών σκηνών, σε ταχύτητες νανοδευτερολέπτων και γραφικά που παραπέμπουν σε βιντεοπαιχνίδια… κάπου χάθηκε η ουσία του βιβλίου. Ο Πήτερ Τζάκσον επεδίωξε ουσιαστικά να μετατρέψει το «Χόμπιτ» σε έναν δεύτερο «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών» - μα το «Χόμπιτ» συνιστά διαφορετικό βιβλίο. Μπολιάζοντας τις ταινίες με ατελείωτες σκηνές εξωπραγματικής εντελώς δράσης, δίνοντας έμφαση στον εύκολο εντυπωσιασμό που του παρείχαν τα εφόδια της τεχνολογίας, γεμίζοντας το καστ με χαρακτήρες που θα μπορούσαν να απέχουν (ασφαλώς χρειαζόταν και μια ζαχαρωτή «ιστορία αγάπης», ανύπαρκτη στο βιβλίο), και επαναφέροντας γνώριμους ήρωες από τα χρόνια του «Άρχοντα» σε ρόλους που θα ντρόπιαζαν τον Σούπερμαν (αναφέρομαι στον Λέγκολας, που όλα τα γαμάει και τα δέρνει – μαζί και τη νοημοσύνη μας), ο σκηνοθέτης κάπου… έχασε τη μπάλα.

Εν τέλει, εκείνο που βλέπουμε στις οθόνες δεν είναι το «Χόμπιτ» του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν. Μα το «Χόμπιτ» του Πήτερ Τζάκσον.

Η τελική κρίση δεν είναι απόλυτα αρνητική ασφαλώς. Οι ταινίες έχουν θετικά σημεία, η ατμόσφαιρα και η εικόνα τους είναι πραγματικά μαγευτική, ο εντυπωσιασμός είναι αναμφισβήτητος, ενώ στις στιγμές εκείνες που σέβονται το πνεύμα του βιβλίου, τα έργα μας θυμίζουν τον παλιό καλό καιρό. Μα ο Πήτερ Τζάκσον δεν είναι παραμυθάς – είναι παραγωγός του Χόλυγουντ, και αυτό τα λέει όλα. Η τριλογία του «Άρχοντα» ξεχείλιζε με υλικό κατάλληλο για μια υπερπαραγωγή – επρόκειτο εξάλλου για τρία βιβλία, συνολικής έκτασης 1000 σελίδων. Το «Χόμπιτ» ωστόσο, με τις 350 σελιδούλες του, έχριζε διαφορετικής αντιμετώπισης. Σε έναν βαθμό ο σκηνοθέτης τα κατάφερε. Σε έναν άλλο όχι. Η τελική ετυμηγορία είναι μια διασκεδαστική και σαφώς εντυπωσιακή μεταφορά, μα σίγουρα όχι τα έργα για τα οποία θα μιλάμε με το πέρασμα των χρόνων.

Αυτά όλα τα γράφω χωρίς να έχω δει ακόμα το τρίτο μέρος της ταινίας – κρίνοντας από το περιεχόμενο του βιβλίου, πιθανό το τρίτο μέρος να είναι ανώτερο από τα άλλα δύο. Ο λόγος είναι απλά γιατί το βιβλίο, στο τέλος του, περιλαμβάνει τις περισσότερο επικές στιγμές του, καθώς φυσικά και μια μεγάλη μάχη – βούτυρο στο ψωμί του Πήτερ Τζάκσον, με άλλα λόγια. Έχω λοιπόν την υποψία πως το φινάλε της τριλογίας θα είναι περισσότερο ικανοποιητικό συγκριτικά με το πρώτο και – κυρίως – το δεύτερο μέρος της. 

Αυτό δεν αναιρεί πάντως πως, εν τέλει, θα θυμόμαστε το κινηματογραφικό «Χόμπιτ» ως μια ελαττωματική και φανταχτερή μεταφορά ενός βιβλίου πολύ διαφορετικού στο πνεύμα και στο αίσθημα. Μια μεταφορά με τα καλά και τα κακά της – σίγουρα όμως όχι αντίστοιχη εκείνης που προηγήθηκε, δεκαπέντε χρόνια πριν, με τον «Άρχοντα των Δαχτυλιδιών».

Οι εικονογραφήσεις του συγγραφέα

Ας επιστρέψουμε λοιπόν στο πνεύμα του βιβλίου – εκείνου από το οποίο όλα ξεκίνησαν. Μακριά από φλύαρα εφέ και σκηνές εύκολου εντυπωσιασμού, μακριά από ατάκες κλισέ και τρισδιάστατες μάχες. Μα θα μείνουμε στο επίπεδο της εικόνας – όχι της κινηματογραφικής, μα εκείνης της δισδιάστατης απεικόνισης πάνω σε μια επιφάνεια χαρτιού. Εκείνη της αυθεντικής εικονογράφησης, που τόσο αγαπώ. Και θα δούμε μια λιγότερο γνωστή πλευρά του ίδιου του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν – όχι ως συγγραφέα και μυθοπλάστη, όχι ως φιλολόγου… μα ως εικονογράφου.

«Είχε μια πόρτα ολοστρόγγυλη, σαν φινιστρίνι πλοίου, βαμμένη πράσινη, μ’ ένα γυαλιστερό, μπρούντζινο χερούλι στη μέση. Όταν άνοιγες βρισκόσουν σ’ έναν πλατύ διάδρομο που έμοιαζε με τούνελ, ένα πολύ άνετο τούνελ, χωρίς καπνούς. Οι τοίχοι του ήταν ντυμένοι με ξύλο και το πάτωμα στρωμένο με πλάκες και ωραία χαλιά».

Γιατί ο Τόλκιν αγαπούσε να απεικονίζει συχνά τις σκηνές και τα τοπία που έπλαθε με τη φαντασία του… Και ο τρόπος που το έκανε υπήρξε απόλυτα χαρακτηριστικός των βιβλίων και της γραφής του, καθιερώνοντας τον ως έναν από τους λιγοστούς συγγραφείς που επιδόθηκαν οι ίδιοι στην εικονογράφηση των έργων τους.

«Τρία τεράστια πλάσματα κάθονταν γύρω από μια τεράστια φωτιά από κούτσουρα οξιάς. Έψηναν αρνί πάνω σε μακριές, ξύλινες σούβλες και έγλειφαν το λίπος από τα δάχτυλα τους…»

Οι εικονογραφήσεις του Τόλκιν χαρακτηρίζονται από μια έντονη ρευστότητα – σχεδόν λες πως η γραφίδα κινείται πάνω σε υγρό χαρτί, σα πινέλο, όμοια με τα ξωτικίσια γράμματα της Μέσης Γης, με τις καμπύλες και τις χαρακτηριστικές σπειροειδείς γραμμές τους. Τα σχέδια του Τόλκιν δεν είναι τετράγωνα, μα κυκλικά, ακόμα και όταν σχεδιάζει δέντρα ή πεδιάδες – παραπέμπουν σε αρχαίες και μεσαιωνικές εικονογραφήσεις, λιτές και περιεκτικές ταυτόχρονα, χαραγμένες θα ΄λεγε κάποιος με μια μαγική πένα. 

Τα χρώματα είναι βουτηγμένα στο νερό, παρέχοντας μια ρευστή, ονειρική σχεδόν αίσθηση. Φαντάζουν σαν πύλη σ’ έναν άλλο κόσμο, συμπληρώνοντας ιδανικά με πινελιές εκείνο που τόσο καλά έκανε ο συγγραφέας με τα λόγια.

«Εκείνη ακριβώς τη στιγμή, το φως φάνηκε πάνω από τον λόφο και δυνατά τιτιβίσματα αντήχησαν από τα δέντρα. Ο Γουίλιαμ δε μίλησε ποτέ πια, γιατί πέτρωσε στη θέση του. Κι ο Μπερτ κι ο Τομ κόλλησαν σαν βράχοι πάνω στο χώμα, καθώς τον κοίταζαν. Κι εκεί στέκονται μέχρι σήμερα, ολομόναχοι, εκτός κι αν κουρνιάσει πάνω τους κανένα πουλί».

Πάνω απ’ όλα οι εικόνες μεταδίδουν την αίσθηση πως προέρχονται από μια άλλη εποχή, έναν άλλο κόσμο. Είναι εικόνες ενός ενήλικα και ταυτόχρονα ενός παιδιού. Λες και τα έχει σχεδιάσει κάποιο χόμπιτ, ενδεχομένως ο Μπίλμπο, στα περίφημα απομνημονεύματά του. Αυτό προσδίδει ακόμα μεγαλύτερη αληθοφάνεια και πειστικότητα στην τελική αίσθηση που μεταδίδουν. 

Όχι, αυτές οι εικονογραφήσεις αποκλείεται να σχεδιάστηκαν στον εικοστό αιώνα, σε κάποια περιοχή της Αγγλίας. Σίγουρα προέρχονται από μια άλλη εποχή, πολύ παλιότερα, μα και έναν άλλο κόσμο. Όπως ακριβώς η γλώσσα και οι μύθοι του Τόλκιν.


«Ακόμα πιο τρομερά είναι ο κεραυνός και η αστραπή πάνω στα βουνά τη νύχτα, όταν οι θύελλες έρχονται από την Ανατολή και τη Δύση και κάνουν πόλεμο. Η αστραπή ραγίζει τον ουρανό στις κορυφές, τα βράχια τρέμουν, φοβεροί κρότοι σκίζουν τον αέρα και φτάνουν κατρακυλώντας μέσα σε κάθε σπηλιά, σε κάθε καταφύγιο. Και το σκοτάδι γεμίζει με ξαφνικό φως και τρομερό πανδαιμόνιο».

«Σε μια μεγάλη σπηλιά, λίγα μίλια μακριά από την άκρη του Δάσους του Μεγάλου Φόβου, στην ανατολική του μεριά, ζούσε εκείνον τον καιρό ο πιο μεγάλος βασιλιάς των Ξωτικών του Δάσους. Μπροστά στις τεράστιες πέτρινες πόρτες του έτρεχε ένας ποταμός που ερχόταν από τα υψώματα του δάσους κι έφτανε ως έξω, στα έλη που απλώνονταν πέρα από τα δάση…»

«Ο Κύριος των Αετών των Βουνών της Καταχνιάς είχε μάτια που μπορούσαν ν’ αντικρίσουν τον ήλιο χωρίς να δακρύσουν…»

«Ακολουθώντας τον, βρέθηκαν σε μια μεγάλη αίθουσα, με τζάκι στη μέση. Παρόλο που ήταν καλοκαίρι, μια φωτιά από ξύλα έκαιγε και ο καπνός ανέβαινε στις μαυρισμένες σανίδες, ψάχνοντας να βγει από ένα άνοιγμα που υπήρχε στη στέγη…»

«Ο Μπίλμπο τότε βρήκε την ευκαιρία να σκαρφαλώσει πάνω στο βαρέλι του… Έτσι τελικά έφτασε σ’ ένα μέρος όπου τα δέντρα αραίωναν. Ανάμεσα στα κλαδιά τους μπορούσε να δει τον χλωμό ουρανό».

Κάποιες φορές το απλό είναι καλύτερο. Οι δύο διαστάσεις είναι προτιμότερες από τις τρεις. Το ακίνητο πειστικότερο από το ταχύ εφέ. Το ρευστό και ονειρικό πιο ατμοσφαιρικό απ’ το κινηματογραφικά ρεαλιστικό. Το παραμύθι βαθύτερο από το blockbuster.


«Κοντά στις εκβολές του Δασοπόταμου βρισκόταν η παράξενη πόλη που είχε ακούσει ν’ αναφέρουν τα ξωτικά μέσα στα κελάρια του βασιλιά. Δεν ήταν χτισμένη στις όχθες, παρ’ όλο που υπήρχαν εκεί μερικές καλύβες και κτίρια, αλλά ακριβώς πάνω στην επιφάνεια της λίμνης…»

Ένας ακόμα λόγος, για τον οποίο το έργο του Τζ. Ρ. Ρ. Τόλκιν είναι πραγματικά σπουδαίο. Γιατί υπήρξε ολοκληρωμένος δημιουργός. Δεν έγραψε μόνο κείμενα, δεν έπλασε μόνο χαρακτήρες. Τι σημασία έχει αν σε σημεία το έργο του φαντάζει ανολοκλήρωτο. Ουσιαστικά έκτισε, βήμα προς βήμα, μια μυθολογία, βασισμένη σε ενδελεχή έρευνα και μια γλωσσολογία πειστική όσο ελάχιστες. Συνδύασε το επικό με το λυρικό και το παιδικό με το ενήλικο – φανερώνοντας πως στον κόσμο των ονείρων, δεν υπάρχουν ουσιαστικά διαχωρισμοί. Στα άδυτα του μύθου είμαστε όλοι θεοί και δαίμονες, θνητοί και αθάνατοι.

«Λοιπόν κλέφτη! Σε οσφραίνομαι και νιώθω τον αέρα σου. Ακούω την ανάσα σου. Πέρασε λοιπόν! Διάλεξε και πάρε, υπάρχει μεγάλη ποικιλία…», είπε ο δράκος».

Και σα να μην έφταναν όλα αυτά, μας παρέδωσε ορισμένες πραγματικά πολύ ιδιαίτερες εικονογραφήσεις, αρκετές από τις οποίες και παρουσιάσαμε εδώ. Και το ταξίδι δεν τελειώνει ποτέ, μα συνεχίζεται, πάντα συνεχίζεται… 

Ραντεβού στη Μέση Γη λοιπόν.