Το "Μεγάλο μας Τσίρκο"... Όταν το Θέατρο πολέμησε τη Χούντα

Εισαγωγή στο «Μεγάλο μας Τσίρκο» του Ιάκωβου Καμπανέλλη

Η 21η του Απρίλη έχει καθιερωθεί ως η «μαύρη επέτειος» της Χούντας. Η μέρα που τα τεθωρακισμένα των συνταγματαρχών βύθισαν τη χώρα στην άχρωμη άβυσσο της δικτατορίας. Ωστόσο αναρωτιέμαι: γιατί μόνο η 21η του Απρίλη; Γιατί όχι και η 22η του μήνα; Η 23η; Η 24η; Πες την πρώτη μέρα σε πιάσανε στον ύπνο. Βγήκαν τα τανκς, δεν το περίμενες, έγιναν όλα πολύ γρήγορα – πάει στο καλό. Τις επόμενες μέρες τι έκανες όμως; Που βρισκόσουν όταν το καθεστώς κάλυπτε με τα μαύρα φτερά του ξεχαρβαλωμένου φοίνικα τον ήλιο; Μήπως ήσουν στη σκιά; Μήπως αναπαυόσουν, αποζητώντας λίγη τάξη και ησυχία;

Γιατί έπρεπε τόσοι να σιωπήσουν, για τόσον πολύ καιρό; Και γιατί τόσοι φοβόντουσαν να αντιδράσουν;

Τελικά η 21η Απριλίου ποτέ δεν ήταν το πρόβλημα – το πρόβλημα ήταν όλες οι μέρες που τη διαδέχτηκαν. Οι μέρες, οι μήνες… τα χρόνια. Μα για κείνες δεν έχουμε αντίστοιχες, μαύρες επετείους. Χάνονται στη δίνη της σιωπής που, σαν πέπλο μαγικό, τύλιξε την πλειοψηφία των φιλήσυχων πολιτών.

Ανάμεσα σε εκείνους που επιζήτησαν να σπάσουν τη σιωπή – που γύρεψαν να αποτινάξουν τα σύννεφα του ύπνου – ήταν η Τζένη Καρέζη. Ήταν 1973 όταν ζήτησε από τον Ιάκωβο Καμπανέλλη να γράψει ένα θεατρικό έργο με αντιδικτατορικό θέμα· ένα έργο στο οποίο θα πρωταγωνιστούσε η ίδια, παρέα με τον συνέταιρο και σύντροφό της, Κώστα Καζάκο. Ο Καμπανέλλης ανέλαβε το εγχείρημα με περίσσεια διάθεση. Ήταν ασφαλώς κάτι παράτολμο· το καθεστώς δεν επέτρεπε την ελευθερία έκφρασης και ασκούσε αυστηρό έλεγχο σε κάθε μορφή καλλιτεχνικής δημιουργίας, όπως επεδίωκε να ελέγχει τον Τύπο και τα Μέσα. Οποιαδήποτε ανοιχτή πρόκληση κατά του καθεστώτος ήταν καταδικασμένη στη σιωπή της λογοκρισίας – ή της φυλακής. Πως γίνεται λοιπόν να γράψει κάποιος ένα θεατρικό έργο ενάντια στη Χούντα και να μην υπογράψει ταυτόχρονα την καταδίκη του;

Την απάντηση την έδωσε ο Ιάκωβος Καμπανέλλης με «Το Μεγάλο Μας Τσίρκο».

Καζάκος - Καρέζη

Σοβαρή πάθηση

ΡΩΜΙΟΣ: «Κυρίες και Κύριοι, καλησπέρα σας. Επειδή η παράστασή μας ανατρέχει σε πολλά γεγονότα, επεισόδια, εποχές, η μικρή από δω και εγώ θα σας πληροφορούμε μέσες άκρες που βρισκόμαστε και γιατί… Πριν προχωρήσουμε, επιτρέψτε μου να σας δώσω μια πληροφορία για το άτομό μου: είμαι τρόφιμος ψυχιατρείου. Αλλά ουδείς λόγος ανησυχίας, είμαι εντελώς ακίνδυνος. Άλλωστε η πάθησίς μου είναι πολύ κοινή, έχει αρκετά εθνικά γνωρίσματα, θα μπορούσα μάλιστα να τη χαρακτηρίσω και αρκετά πατριωτική… Με λίγα λόγια, Κυρίες και Κύριοι, η πάθησίς μου έγκειται εις το ότι – όπως και τόσοι άλλοι Έλληνες – ήθελα να γίνω πρωθυπουργός.»

Τα φαινόμενα απατούν

Επρόκειτο για μια παράσταση που συνδύαζε μουσική και λόγο. Στη σκηνοθεσία ήταν ο Κώστας Καζάκος. Ο Σταύρος Ξαρχάκος ήταν ο συνθέτης. Ο Νίκος Ξυλούρης ο τραγουδιστής. Παρέα με την Τζένη Καρέζη και τον Καζάκο παρέλαυνε ένα πλήθος ηθοποιών – ανάμεσα στους οποίους ο Διονύσης Παπαγιαννόπουλος, ο Σπύρος Κωνσταντόπουλος, ο Χρήστος Καλαβρούζος και ο Νίκος Κούρος.

Φαινομενικά, το θέμα της παράστασης ήταν ιστορικό – μια αναδρομή σε άφθονους ιστορικούς σταθμούς, από τα χρόνια της Μακεδονίας του Φιλίππου στο Βυζάντιο του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α’ Κομνηνού, από τον βασιλιά Όθωνα της μετεπαναστατικής Ελλάδας στο Σύνταγμα του 1843 και από τη Μικρασιατική Καταστροφή στα χρόνια της Κατοχής και της Αντίστασης… Φαινομενικά, η παράσταση είχε χιουμοριστικό χαρακτήρα. Παρουσιάστηκε στους ιθύνοντες του Καθεστώτος ως «ιστορική κωμωδία». Η διάθεση ήταν ανάλαφρη, τα τραγούδια ξέφρενα, ενώ στους πρωταγωνιστικούς ρόλους δέσποζε η φιγούρα του Κολοκοτρώνη – πως θα μπορούσε μια παράσταση με ήρωά της τον Κολοκοτρώνη να στρέφεται ενάντια στο καθεστώς;

Όλα φαινομενικά. Μα τα φαινόμενα αρκούν για όσους είναι μύωπες στο μυαλό και το πνεύμα.

Οι εκπρόσωποι της Χούντας ψάρωσαν. Αποζητούσαν αφορμή για να ανακηρύξουν το έργο παράνομο – μα αφορμή δεν έβρισκαν. Έψαχναν εξονυχιστικά μεταξύ των γραμμών του – μα τα νοήματα του έργου παρέμεναν γι’ αυτούς σκιώδη. Έτσι λοιπόν το έργο ανέβηκε επίσημα το καλοκαίρι του 1973. Ο κόσμος προσήλθε με περιέργεια. Τι να είναι πάλι αυτό το «Μεγάλο Μας Τσίρκο»; Σε τι να απευθύνεται; Η παράσταση υπήρξε αρκετά πετυχημένη – μα ήμαστε ακόμα στην αρχή.

Τρώγοντας τα παιδιά σου

ΒΑΣΙΛΙΑΣ: «Τον βλέπετε αυτόν εκεί πάνω που μοιάζει με δράκο; Δεν είναι δράκος! Ειν’ ο μεγαλοδύναμος θεός Κρόνος! Βλέπετε κι αυτή την κυρά πλάι του, που μοιάζει με δράκαινα; Δεν είναι δράκαινα. Είναι – μεγάλη η χάρη της – η θεά Ρέα, η γυναίκα του. Τώρα ο Κρόνος βρίζει τη Ρέα! Της λέει πως θα την πνίξει, πως θα την κομματιάσει, πως θα την ρίξει στα Τάρταρα! Κι αυτή σφίγγεται και του φωνάζει: «παρά να μ’ έχεις να σου κάνω παιδιά να τα τρως, προτιμώ τα Τάρταρα! Μπεκρούλιακα, δικτάτορα, κοιλιόδουλε, τέρας αχόρταγο». Όσο για μας – θα ρωτήσετε και με το δίκιο σας – τι μας νοιάζουν αυτοί οι καβγάδες εκεί ψηλά;! Αν είστε Έλληνες και σεις και πονάτε τον τόπο σας, μη βιάζεστε, και θα τα καταλάβετε όλα.»

ΡΑΒΔΟΥΧΟΣ: «Ο θεός Κρόνος έχει ένα θεάρεστο χούι! Θέτε διότι δεν του αρέσουν τα παιδιά, θέτε διότι δεν εμπιστεύεται τη νέα γενιά, θέτε διότι δε θέλει διαδόχους, μόλις η Ρέα του γεννήσει κανένα παιδί, αυτός το παίρνει, το τρώει κι έχει το κεφάλι του ήσυχο. Εμείς σαν ευσεβείς πιστοί ακολουθήσαμε το παράδειγμά του και είδαμε πολλά καλά! Όποιος δικός μας δεν είναι του χεριού μας, τον τρώμε κι έχουμε κι εμείς την ησυχία μας».


Με κέφι και στυλ, ηθοποιοί και μουσικοί συμπαρέσυραν το κοινό σε ένα ταξίδι στον χρόνο – και η επιλογή του θεού Κρόνου, ως εναρκτήριο λάκτισμα, μόνο τυχαία δεν ήταν. Ο Κρόνος που τρώει τα παιδιά του – σύμβολο μιας χώρας σε αδιέξοδο, με πολίτες που είχαν λησμονήσει τις διδαχές της ιστορίας· αν τη γνώρισαν ποτέ. Πολίτες που ξεπουλάνε πρόθυμα την ελευθερία τους, για μια ψευδαίσθηση ασφάλειας. Και ένα καθεστώς που καμαρώνει για τα μοναδικά του κατορθώματα, τέτοια που οφείλουν να κάνουν τους πάντες υπερήφανους. Είμαστε οι Καλύτεροι, το Μεγαλύτερο Έθνος, η Ενδοξότερη Φυλή, το Ωραιότερο Κράτος. Στον κόσμο του Μεγάλου Αδερφού οι πάντες είμαστε χαρούμενοι – σε όλους τους κόσμους, όλων των Μεγάλων Αδερφών.

Τα έχετε όλα, το λέει και ο αρχηγός του κράτους σας

Και αν κάποιος φτωχός ζητιάνος γυροφέρνει ‘δω κι εκεί, ντροπιάζοντας την ένδοξη καθαρότητα του κόσμου με το χάλι του… ε, ας μη του δίνουμε σημασία. Ας τον αφήσουμε να προσπεράσει. Δεν είναι παρά ένας τρελός – όπως τέτοιος ήταν σίγουρα εκείνος ο ζητιάνος της παράστασης, όταν πια βρισκόμαστε στα χρόνια του αυτοκράτορα Ανδρόνικου.


ΖΗΤΙΑΝΟΣ: «Ελεήστε με, έχω να φάω μέρες! Έχω να δω μεροκάματο από πέρυσι! Τα σωθικά μου πονάνε από την πείνα και τα πλευρά μου από το ξύλο. Πως με ανέχεστε, χριστιανοί, να σας ρεζιλεύω με το χάλι μου; Δεν ακούτε τον Αντρόνικο που σας λέει ότι ποτέ άλλοτε δεν ήσαστε έτσι πλούσιοι! Έτσι καλοί! Έτσι τέλειοι! Έτσι υπέροχοι! Τέτοιο καμάρι της ιστορίας μας και παράδειγμα για όλον τον κόσμο! Ή μήπως δεν πιστεύετε τον αυτοκράτορά μας, αχάριστοι, κακόπιστοι, ανικανοποίητοι Έλληνες; Πότε άλλοτε είδατε τόσα καλά; Εεε; Θυμηθείτε, επιλήσμονες, πως ήταν η αυτοκρατορία μας πριν έρθει… ο Αντρόνικος. Είχαμε γίνει Σόδομα και Γόμμορα, ο Θεός μας είχε ξεχάσει. Η γη δεν έβγαζε ούτε χαμομήλι! Η θάλασσα δεν έκανε ψάρια! Ο ήλιος έβγαινε όποτε του κάπνιζε, ο αέρας είχε γίνει άφαντος, έβρεχε διαρκώς! Οι πολίτες, άεργοι όλοι και ρεμπεσκέδες, καθόντανε όλοι στα καπηλειά και κάνανε σχέδια πώς να καταστρέψουνε το κράτος! Οι νέοι μένανε αγράμματοι! Οι φοιτητές μαζεύονταν στα πανεπιστήμια και κουτσομπολεύανε την κοινωνία! […]

Ήρθε όμως… ο Αντρόνικος!... Δεν είχαμε ούτε νερό, ούτε δρόμους, ούτε λιακάδες, ούτε πανσέληνο, ούτε σχολεία, ούτε λιμάνια, ούτε γεφύρια, ούτε σημαίες, ούτε τίποτα!... Ώσπου ήρθε… ο Αντρόνικος και τα ‘φτιαξε όλα! Και δημιούργησε κράτος και σας έκαμε ανθρώπους… ο Αντρόνικος!

Θα μου δώσετε τώρα μια ελεημοσύνη;»

Καζάκος, Καμπανέλλης, Καρέζη, Θεοδωράκης

Ο ποντικός και η Γάτα

Στο μεταξύ, ο Ρωμιός της παράστασης (Καζάκος) και το Ρωμιάκι (Καρέζη) λένε τα δικά τους. Και προβληματίζονται. Και απορούν. «Μα κάτι μου θυμίζουν όλα αυτά» - επαναλαμβάνει το Ρωμιάκι, μα ο Ρωμιός του λέει σθεναρά: «Σσς! Πολλά λές!». Και έτσι σιωπούν, μπροστά σε ένα κοινό, που είχε κρατημένη την ανάσα του.

Οι λογοκριτές της Χούντας πάσχιζαν να εντοπίσουν ανοιχτές αντιδικτατορικές φράσεις ή σκηνές. Μα εδώ είχαμε πραγματικά μια μάχη της γάτας ενάντια στο ποντίκι. Οι συντελεστές του έργου παρέδιδαν αποσπάσματά του στη Χούντα σε μπερδεμένη σειρά, αναμειγνύοντάς τα με εμβόλιμες, ψεύτικες σκηνές, που δεν είχαν σκοπό να ανεβούν στη σκηνή – υπήρχαν εκεί ως μορφή αντιπερισπασμού, ανοιχτά προκλητικές, ώστε να διαγραφούν αυτές και να σωθούν οι άλλες – οι κανονικές σκηνές της παράστασης.

Όσο αφορά τις αληθινές σκηνές και τα αποσπάσματα που στρέφονταν, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ενάντια στις διάφορες εξουσίες των καιρών; Οι συντελεστές απαντούσαν απλά: πρόκειται περί αληθινών ιστορικών γεγονότων. Κανείς δεν αμφιβάλλει πως στη Μυθολογία ο Κρόνος έτρωγε τα παιδιά του και πως ο Δίας του πήγε κόντρα. Ή πως οι Έλληνες αντιστάθηκαν στον Φίλιππο. Ή πως τον Όθωνα τον έφεραν οι ξένες δυνάμεις. Ή πως ο Κολοκοτρώνης φυλακίστηκε και παραλίγο να καταδικαστεί. Ή πως, κάποτε, κάπου, μια μέρα του Σεπτέμβρη, ένας λαός μαζώχτηκε στην πλατεία μπροστά απ’ τα ανάκτορα και απαίτησε Σύνταγμα.

3η του Σεπτέμβρη

ΡΩΜΙΟΣ : Δε μου λες. Τι είναι η 3η Σεπτεμβρίου;

ΡΩΜΙΑΚΙ : Σιγά! Οδός. Την οδό 3η Σεπτεμβρίου δεν ξέρουμε;

ΡΩΜΙΟΣ : Ορίστε! Γιατί τη λένε 3η Σεπτεμβρίου; Τι έγινε στις 3 του Σεπτέμβρη;

ΡΩΜΙΑΚΙ : Γιορτάζει κανένας άγιος;

ΡΩΜΙΟΣ : Όχι!

ΡΩΜΙΑΚΙ : Καμιά αγία;

ΡΩΜΙΟΣ : Ούτε!

ΡΩΜΙΑΚΙ : Είναι θρησκευτική εορτή;

ΡΩΜΙΟΣ : Μωρέ άμα ήτανε θρησκευτική γιορτή θα την ήξερες κι απ' το σχολειό σου κι απ' τη μαμά σου.

ΡΩΜΙΑΚΙ : Είναι τίποτα σαν εθνική εορτή;

ΡΩΜΙΟΣ : Όχι σαν!

ΡΩΜΙΑΚΙ: Πρώτη φορά το ακούω!

Άρωμα Εξέγερσης

Σταδιακά όλο και περισσότερος κόσμος άρχισε να προσέρχεται στο θέατρο. Το «Μεγάλο Μας Τσίρκο» είχε αρχίσει να μετατρέπεται σε θεατρικό φαινόμενο – διαδεδομένο από στόμα σε στόμα, ενώ η φωτιά της αντίστασης έβραζε για τα καλά· βρισκόμαστε λίγο καιρό πριν το Πολυτεχνείο. Ο Τύπος των καιρών φυσικά παρουσίαζε «Το Μεγάλο Μας Τσίρκο» ως μια χιουμοριστική, ιστορική παράσταση – δεν αναφερόταν στον εμφανή αντιεξουσιαστικό του χαρακτήρα, ούτε στο γεγονός πως το πλήθος συνέρεε πλέον μαζικά, με διαθέσεις εμφανώς πολιτικές.

Η παράσταση είχε πια μετατραπεί σε μια έμμεση μορφή πολιτικής διαδήλωσης. Διάφορα συνθήματα που αντηχούσαν κατά τη διάρκεια της παράστασης – όπως «ΨΩΜΙ ΠΑΙΔΕΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ» και «ΦΩΝΗ ΛΑΟΥ ΟΡΓΗ ΘΕΟΥ», έμελλε να γίνουν σήματα κατατεθέντα των επομένων μηνών. Η προσέλευση του κόσμου – κατά χιλιάδες – υπήρξε η μαζικότερη αντιδιδακτορική ενέργεια, μέχρι το Πολυτεχνείο.

Και αυτό ενώ η γκιλοτίνα ακόνιζε το μέταλλό της.

Πηγή σκίτσου, Πηγή σκίτσου 2

Η Γκιλοτίνα, αγαθό ελευθερίας

ΠΡΟΕΔΡΟΣ: «Διότι πρέπει να το ξέρετε αυτό, συγχωριανοί! Η γκιλοτίνα είναι αγαθόν της ελευθερίας! Πριν, όταν δηλαδή είχαμε τον Τούρκον εδώ, δεν ήτο δυνατόν να έχομεν και γκιλοτίνες. Τώρα όμως που τον εδιώξαμεν και μπορούμεν να καταπιαστούμε με τα του οίκου μας, θα ήτο έλλειψη μεγάλη να μην έχομεν γκιλοτίνα. Διότι γκιλοτίνες έχουν όλα τα πολιτισμένα βασίλεια. Ελεύθεροι το λοιπόν κι εμείς μπορούμεν τώρα να χαρούμε τα αγαθά του πολιτισμού! Στο κάτω κάτω, συγχωριανοί, αυτό δα μας το χρωστάνε! Διότι από δω, λέει, επήρανε όλοι τους τα φώτα του πολιτισμού. Θα ‘τανε αχαριστία να μη μας το ξεπληρώσουν εν τω μέτρω των δυνάμεών τους. Με την γκιλοτίνα, συγχωριανοί, θα’ χομε από δω και μπρος γλυκύτερο θάνατο. Οι Τούρκοι μας παλουκώνανε, μας σουβλίζανε, μας κομματιάζανε με τις χατζάρες. Πάνε αυτά! Τώρα είμαστε ελεύθεροι Έλληνες κι έχουμε την γκιλοτίνα μας, που θα μας κόβει το κεφάλι ωραία, σα να γίνεται η δουλειά σε φάμπρικα.»


Α’ ΑΠΟΣΤΑΛΜΕΝΟΣ: «Μας τη στείλανε οι ξένοι φίλοι

Που μας αγαπούν

Και δεν παύουνε με κάθε τρόπο

Να μας βοηθούν

Μηχανές και εφευρέσεις

Για συλλήψεις και εκτελέσεις.»


Γ’ ΑΠΟΣΤΑΛΜΕΝΟΣ: «Κόψανε πολλούς στη Μάνη

Και στου Βάλτου τα χωριά

Φωνακλάδες καπετάνιους

Πειναλέα κλεφτουριά

Μερδικό το σκυλολόι

Γύρευε απ’ το αφεντολόι».


ΠΡΟΕΔΡΟΣ: «Θα με ρωτήσετε: Διατί γλυκύτερον θάνατον και όχι γλυκυτέραν ζωήν; Διότι, συγχωριανοί, είμαστε βέβαια Έλληνες και οι Έλληνες αγαπάνε τη ζωή! Αλλά είμαστε και χριστιανοί. Και σαν Έλληνες χριστιανοί πρέπει να σκεφτόμαστε πως θα αποθάνομεν και όχι πως θα ζήσομεν».

Πέρα από τα κάγκελα

Στις 22 Νοεμβρίου, λίγες μέρες μετά το Πολυτεχνείο, κι ενώ το καθεστώς έγλειφε τις πληγές του, η Τζένη Καρέζη συλλαμβάνεται και οδηγείται στις φυλακές της ΕΑΤ-ΕΣΑ. Δεν ήταν η πρώτη φορά. Λίγες μέρες μετά συνελήφθη και ο Κώστας Καζάκος. Στη φυλακή υπέστησαν όχι σωματικά, μα ψυχολογικά βασανιστήρια. Αποφυλακίστηκαν στα μέσα του Δεκέμβρη.

Μα οι παραστάσεις συνεχίστηκαν, μαζικότερες από ποτέ. Κάθε βράδυ η Χούντα έστελνε μυστικούς αστυνομικούς να εποπτεύουν, αναζητώντας την παραμικρή ένδειξη αναταραχής ή κάποιο σήμα εξέγερσης. Το έργο περνούσε μονίμως υπό έλεγχο – κομμάτια έφευγαν, κομμάτια ράβονταν, έμπαιναν εμβόλιμα, έβγαιναν άλλα. Μα το παιχνίδι της γάτας με το ποντίκι συνεχιζόταν. «Κι άρχισε ένας κλεφτοπόλεμος», είχε πει ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, όταν πια η Χούντα είχε πέσει. «Τη μία κόβαμε, την άλλη λέγαμε ότι ο ηθοποιός ξεχάστηκε και τα ξανάπε, την άλλη…».

Κατά τη διάρκεια της πρώτης παράστασης μετά την αποφυλάκιση της Καρέζη, στις 22 του Δεκέμβρη, οι θεατές έραναν τη σκηνή με μια βροχή από κόκκινα γαρύφαλλα. Τα είχαν κρυμμένα στα παλτά, στα πανωφόρια τους. Ήταν κάτι πρωτόγνωρο. Οι αξιωματικοί της Χούντας δεν ήξεραν πώς να αντιδράσουν – πώς να ερμηνεύσουν μία τέτοια κίνηση; Ήταν επιτρεπτό κάτι τέτοιο; Μπορούσαν να το ανεχτούν; Πως μπόρεσε το πλήθος αυτό των λουλουδιών να γλιτώσει τη λογοκρισία;

Η Τζένη Καρέζη στη σκηνή ήταν βαθιά συγκινημένη. Όταν έπεσε η αυλαία είπε σιγανά: «ναι, τώρα μπορώ να ξανακάνω φυλακή, αν χρειαστεί».

Επίλογος. Αφήστε τα παλιά και αγωνιστείτε για το εδώ και τώρα

Ας κλείσουμε με τα λόγια του ίδιου του Κολοκοτρώνη – που ως «άγαλμα», κάνει την εμφάνισή του στο έργο. Σε καιρούς πολιτικής, κοινωνικής και πνευματικής συσκότισης, λόγια σαν αυτά φωτίζουν το σκοτάδι. Όπως ακριβώς «Το Μεγάλο Μας Τσίρκο» περιέλουσε με φως και ελπίδα τα σκοτάδια των καιρών του, σκορπίζοντας σπίθες ανατροπής και ελευθερίας σε κάθε κοιμισμένο. Τότε και τώρα.



ΚΟΛΟΚΟΤΡΩΝΗΣ: «Αύριο ξημερώνει πάλι 25 του Μάρτη… Θα ‘ρθουνε με στεφάνια και τούμπανα… Εγώ θα ‘μαι εκεί πάνω σαν άγαλμα… Και σαν έρθει η στιγμή να βγει μπροστά ο μαγκούφης που θα βγάλει το λόγο… «Στάσου»… θα του πω!… «Κάθε χρόνο το λόγο τον εβγάνατε εσείς!… Φέτος θα τον βγάλουμε εμείς…

Για ακούτε βρε τωρινοί Έλληνες. Άμα σας φέρνουνε για παράδειγμα εμάς τους πεθαμένους, μάθετε να ξεχωρίζετε με ποια πονηριά σας το λένε… Κι άμα σας λένε για την ελευθεριά που πολεμήσαμε, να τη βλέπετε πρώτα αν έχει τέσσερα μάτια. Δυο μπροστά για να βλέπει τον κατακτητή και δυο πίσω για να βλέπει εκείνον που θέλει να φύγει ο κατακτητής, για να γίνει αφέντης αυτός. Προσέχετε Έλληνες, εμείς οι παλιοί όσο ζούσαμε πολλά επικραθήκαμε κι αδικηθήκαμε… Κι αν θέτε στ’ αλήθεια να τιμήσετε εμάς τους παλιούς, μη μας τηράτε πλέον. Κάμετε το δικό σας δρόμο, πάτε μπροστά και αγωνιστείτε! Εμάς το έργο μας και ο καιρός μας επέρασε και δε μοιάζει με το δικό σας. Μη σας λένε πως εμείς αγράμματοι, μ’ ένα ξεροκόμματο και με την πίστη στο Χριστό κάναμε θαύματα!… Που ‘σαι ορέ Καραϊσκάκη να τα πεις καλύτερα !…

Εμείς επολεμήσαμε για να ‘χετε εσείς τα γράμματα και το ψωμί που δεν είχαμε και να μη χρειάζεστε θάματα για να ζήσετε μια ζωή ανθρωπινή… Έι Παπαφλέσσα, σήκω κι έλα βοήθα. Αφήστε το δικό μας αγώνα και κοιτάτε το δικό σας. Που είναι η 3 του Σεπτέμβρη; Που είναι το Σύνταγμά σας; Ο Σεπτέμβρης είναι παιδί του Μάρτη και σεις παιδιά δικά μας! Οι πεθαμένοι με τα πεθαμένα και οι ζωντανοί με τα ζωντανά! Εμείς τι άλλο να θέμε;...»

© Παρουσίαση: Το φονικό κουνέλι, Απρίλιος 15-Οκτώβριος 18. Τα αποσπάσματα από το θεατρικό «Το Μεγάλο μας Τσίρκο» του Ιάκωβου Καμπανέλλη.