Περί "ελληνισμού" ο λόγος

Ραφαήλ - Η σχολή των Αθηνών

Υπάρχει εδώ κι εκεί μια μερίδα κόσμου που θα τη δεις να εμπνέεται από αρχαιοελληνικές περικεφαλαίες, ξίφη, δόρατα, πολεμικούς θώρακες, φάλαγγες, Σπαρτιάτες πολεμιστές, «ή ταν ή επί τας», και άλλα σχετικά. Θα ακούσεις κάποιους από αυτούς να κραυγάζουν «πατριωτικά» συνθήματα και θα τους δεις να βαδίζουν σε στρατιωτικό σχηματισμό, ενώ τα ξυρισμένα τους κεφάλια, σα γυμνά κρανία, λάμπουν κάτω από τον ήλιο. Θα μιλήσουν για «ελληνισμό» - αλλά, μα την αλήθεια, πόσο λίγο κατανοούν αυτήν την έννοια.

Πόσο έχουν χάσει το νόημα αν θεωρούν πως «ελληνισμός» ήταν ποτέ οι περικεφαλαίες και οι στρατιωτικοί σχηματισμοί.

Κάθε χώρα είχε τους στρατούς της. Κάθε αυτοκρατορία τους κατακτητές της. Τα όπλα, τις περικεφαλαίες, τα πολεμικά της άρματα. Οι αρχαίοι πολιτισμοί, στην πλειοψηφία τους, μονίμως πολεμούσαν ο ένας τον άλλο. Και αν ο αρχαιοελληνικός πολιτισμός σημείωσε μια λαμπρή και καθοριστική επιτυχία απέναντι στους Πέρσες, και αν ανέδειξε έναν στρατηλάτη όπως ο Αλέξανδρος, δεν ήταν αυτά εκείνα που του χάρισαν την αιωνιότητα. Όπως υπήρξε ο Αλέξανδρος, έτσι πριν από εκείνον, ήταν ένας Κύρος, ένας Ραμσής, ένας Σαργών, ή μετά θα ερχόταν ένας Αύγουστος, ένας Τζέγκις Χαν, ή ένας Ταμερλάνος… Δεν ήταν οι στρατοί εκείνοι που καθιστούσαν ξεχωριστό, σε τελική ανάλυση, τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό – όχι. Ήταν η ίδια εκείνη λέξη που τόσο χρησιμοποιείται, συχνά σε βαθμό εκφυλισμού, χωρίς να γίνεται κατανοητή.

Η λέξη «πολιτισμός».

***

Τον πολιτισμό τους ήταν που κληροδότησαν οι αρχαίοι Έλληνες στον κόσμο, τον πολιτισμό τους θα μελετούσαν για αιώνες οι υπόλοιποι λαοί – και θα αντλούσε από αυτόν η Δύση, για να αναπτυχθεί από την Αναγέννηση και έπειτα. Τον πολιτισμό τους – όχι τις περικεφαλαίες.

Η ποίηση. Οι τραγωδίες. Η γλυπτική. Η ζωγραφική. Τα αρχιτεκτονικά μνημεία. Οι γιορτές. Η φιλοσοφία – που πρώτη φορά, αμφισβήτησε τα μυθολογικά θεμέλια του κόσμου και έθεσε τις βάσεις της επιστήμης. Η φιλοσοφία που ποτέ δεν υπάκουσε σε αυθεντίες και έθετε ως μόνο και βασικό αξίωμα της εκείνο της ελευθερίας της σκέψης και της ανεμπόδιστης κριτικής, πέρα από κάθε μορφή δογματισμού.

Ο πολιτισμός και το εμπόριο ήταν εκείνα που ένωναν τους αρχαίους – όχι κουβέντες περί «εθνικής ταυτότητας» (ιδέα άγνωστη στους χωρισμένους σε πολλαπλά κράτη και συχνά εχθρευόμενους μεταξύ τους Έλληνες). Και χάρη στο εμπόριο ήρθαν αρχικά σε επαφή με τους πολιτισμούς της Μεσογείου και άντλησαν άφθονα στοιχεία, που θα καθόριζαν στην πορεία την τέχνη, τις αντιλήψεις και τα έθιμα τους. Χάρη στο εμπόριο και την επαφή με τους λαούς του κόσμου: τους Αιγύπτιους, τους Φοίνικες, τους Κρήτες, τους Θράκες, τους Λυδούς, τους Σκύθες, τους Βαβυλώνιους, ως τους Ινδούς – ο πολιτισμός δεν «γεννήθηκε» στην αρχαία Ελλάδα. Απλά σημείωσε τότε ένα πολύ σημαντικό βήμα στην παγκόσμια εξέλιξή του.

Και μεταξύ άλλων, αναπτύχθηκε στην Αθήνα η δημοκρατία. Ο δημόσιος λόγος. Η ιδέα της συμμετοχής στα κοινά. Η έννοια του πολίτη. Σύμφωνοι, υπήρχαν μεγάλοι περιορισμοί (γυναίκες, δούλοι, πρόσωπα με επιρροή εξαιτίας της οικονομικής τους δύναμης, το συμμαχικό ταμείο που απομυζούσε η Αθήνα), μα εκείνο που κληροδοτήθηκε εν τέλει ήταν το φαντασιακό της πολιτικής συμμετοχής και διαρκούς αμφισβήτησης της αυθεντίας. Η κατάσταση του πολίτη που συλλογίζεται για τον εαυτό του και γίνεται ικανός να εκφράζει την προσωπική του άποψη. Ένα φαντασιακό, μια κοινή αντίληψη, που για πρώτη φορά στον αρχαίο κόσμο αναπτύχθηκε τότε. Εκεί. Και έπειτα κληροδοτήθηκε στον δυτικό πολιτισμό – περισσότερο ως ιδέα και ιδανικό, παρά ως πράξη μέχρι σήμερα…

***

Επανέρχομαι λοιπόν στα αρχικά. Τι σχέση μπορεί να έχουν αυτά με την αντίληψη που τρέφουν περί «ελληνισμού» εκείνοι που βαδίζουν σε στρατιωτικό σχηματισμό; Εκείνοι που υψώνουν το χέρι, χαιρετώντας φασιστικά; Εκείνοι που εκμηδενίζουν κάθε ιδέα ατομικότητας και διαφορετικότητας; Εκείνοι που θα επιθυμούσαν να καταργήσουν κάθε ελευθερία, κάθε κριτική, κάθε διάθεση συμμετοχής στον πολιτικό βίο;

Κάθε τέχνη; Γιατί τέχνη και έκφραση χωρίς ελευθερία δεν υπάρχει.

Εκείνοι που αγνοούν, μεταξύ τόσων και τόσων, πως οι αρχαίοι Έλληνες δεν γνώριζαν «ηγέτη» και δεν έσκυβαν το κεφάλι για να χαιρετήσουνε κανέναν…

Φασίστες, ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός δεν σας ανήκει.