9 Σεπτεμβρίου 2014

Τολστόι και Πατριωτισμός


Πορτραίτο του Τολστόι, από τον Leonid Osipovich Pasternak (1908)


Καθώς σήμερα είναι η επέτειος της γέννησης του Τολστόι, σκέφτηκα να παραθέσω ορισμένες σκέψεις του πάνω στο φαινόμενο του "πατριωτισμού".

Ο Τολστόι δεν ανέπτυξε τις απόψεις του από τη μια στιγμή στην άλλη. Έζησε μια μακρά ζωή, στο μεταίχμιο δύο αιώνων, βίωσε την εποχή της βιομηχανικής ανάπτυξης, έζησε σα στρατιώτης και σαν αριστοκράτης, διέγνωσε το αδιέξοδο του κοινωνικο-οικονομικού οικοδομήματος της εποχής του και παρατήρησε με ανησυχία τα γκρίζα σύννεφα που μαζεύονταν πάνω από τους ουρανούς των κρατών, εκεί, στις αρχές του 20ου αιώνα. Σύννεφα γεμισμένα με βροχή πολέμου.


***


Ο Τολστόι έβλεπε πως τα μίση ανάμεσα στα έθνη υποκινούνται από οικονομικούς μηχανισμούς και εξυπηρετούν πάντα τα συμφέροντα των ισχυρών. Μα αν το χέρι που τρέφει τη φλόγα του πολέμου φέρει οικονομικές ρίζες, η φωτιά που φλογίζει τους πολεμόχαρους λαούς, λέγεται "πατριωτισμός".

"Ο πατριωτισμός, στην απλούστερη, γνησιότερη και περισσότερο αδιαμφισβήτητη μορφή του, δεν είναι τίποτα περισσότερο για τους κυβερνώντες, παρά ένα μέσο προκειμένου να φέρουν σε πέρας τις φιλοδοξίες και τα συμφέροντα τους. Για τους κυβερνώμενους δε, συνιστά αποποίηση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της νοημοσύνης, του αισθήματος συνείδησης, καθώς και μια δουλοπρεπής υποταγή στους ηγεμόνες. Όπου και αν υπεραμύνεται ο πατριωτισμός, κηρύσσεται αναπόφευκτα σε αυτή τη μορφή. Ο πατριωτισμός είναι σκλαβιά".

~ The Open Court, Jul. 16, 1896


***


Σε ένα γράμμα του ξεκαθαρίζει τι εννοεί λέγοντας "πατριωτισμό":

"Λέγοντας “πατριωτισμό” εννοείται, όχι απλά η αυθόρμητη, γνήσια αγάπη ενός ανθρώπου για το έθνος του, μα και η τοποθέτηση του συγκεκριμένου έθνους πάνω από τα υπόλοιπα, καθώς και η πίστη πως μια τέτοια αγάπη και προτίμηση είναι καλές και χρήσιμες".

~ Γράμμα σε έναν Πολωνό δημοσιογράφο. Σεπτ. 1895

Με άλλα λόγια, ο Τολστόι δεν αναφέρεται στο απλό αίσθημα ενός ανθρώπου για τον τόπο που γεννήθηκε... Ένα αίσθημα, το οποίο, σε τελική ανάλυση, τρέφουν αρκετοί από τους ήρωες των ξακουστών μυθιστορημάτων του... Μα σε εκείνο το μόρφωμα που αναπτύχθηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και εκτινάχτηκε στο πρώτο μισό του 20ου: Στη μισαλλοδοξία του έθνους, τον φανατισμό, την αίσθηση πως υπάρχουν ανώτεροι και κατώτεροι λαοί, τη θέληση εξάλειψης του διαφορετικού, μια ιδεοληψία που τρέφεται με μίσος και γνώρισε το αποκορύφωμα της με το φαινόμενο του ναζισμού ("Εθνικός Σοσιαλισμός", όπως ονομαζόταν "επίσημα" από τον Χίτλερ).

Φαινόμενο που αναβιώνει στην εποχή της σύγχρονης κρίσης, με την έξαρση του εθνικισμού - και αυτό δεν ισχύει στη χώρα μας μόνο, μα σε πλήθος κοινωνιών δυτικού τύπου.




art by Ilya Repin


Περί ορολογίας: Είναι φανερό πως ο "πατριωτισμός", όπως τον εννοεί ο Τολστόι, αφορά τον "εθνικισμό", όπως τον εννοούμε σήμερα - "η απόλυτη και με πάθος προσήλωση των ατόμων στο έθνος τους, η οποία φτάνει ως την περιφρόνηση και την εχθρότητα προς άλλα έθνη (πρβ. σοβινισμός)" - αυτή είναι η ερμηνεία του "εθνικισμού" στο νεοελληνικό Λεξικό και αποτελεί τον βασικό άξονα πάνω στον οποίο οι κοινωνιολόγοι σήμερα διαχωρίζουν τις έννοιες του "εθνικισμού" από τη μία και του "πατριωτισμού" ή "εθνισμού" από την άλλη. Ενώ ο δεύτερος αφορά την αγάπη ενός ατόμου προς την πατρίδα του, χωρίς αναφορά σε τρίτους, ο πρώτος είναι επιθετικός και εχθρικός απέναντι στα άλλα έθνη - τα οποία φτάνει να θεωρεί υποδεέστερα.

Αυτή ακριβώς η επιθετικότητα υπήρξε η διάκριση που είχε κατά νου ο Τολστόι - μα στην εποχή του ο όρος "εθνικισμός" δε χρησιμοποιείτο όπως σήμερα, επομένως καταφεύγει στο αίσθημα εκείνο που τόσοι έχουν, κατά καιρούς, επικαλεστεί: τον πατριωτισμό. Ένα αίσθημα το οποίο, υπό συγκεκριμένες συνθήκες, γίνεται η φωτιά που τρέφει την εστία του σοβινιστικού φανατισμού και της εθνικιστικής έξαρσης - διαιωνίζοντας τα μίση ανάμεσα στους λαούς.


***


Κλείνω με ένα ακόμα απόσπασμα, του ανθρώπου που ο Μαχάτμα Γκάντι αποκάλεσε "τον μεγαλύτερο απόστολο της μη-βίας της εποχής μας".

"Στις μέρες μας το αίσθημα του πατριωτισμού είναι ένα αφύσικο, ανορθολογικό και βλαβερό αίσθημα, και αίτιο μεγάλου μέρους των κακών από τα οποία υποφέρει η ανθρωπότητα. Συνεπώς το αίσθημα αυτό δε θα έπρεπε να καλλιεργείται, όπως γίνεται σήμερα, μα αντίθετα, να περιορίζεται με κάθε τρόπο που είναι δυνατός σε ορθολογικούς ανθρώπους".

~ Λέων Τολστόι, "Γράμματα και Δοκίμια"




4 σχόλια:

  1. ειναι αληθεια πως υπαρχει μια τεραστια διαφορα αναμεσα στην αγαπη για τον τοπο που γεννηθηκε και μεγαλωσε καποιος και στον φανατισμενο, εθνικιστικο, ρατσιστικο και με παρωπιδες πατριωτισμο. το τελευταιο αποσπασμα του Τολστοι τα λεει ολα!

    πολυ ομορφο αρθρο κουνελε!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
  2. χαίρομαι μετά από την τόση "βρωμιά" που έζησα εκεί "έξω", να ξαναβρίσκομαι στην όασή σου!
    ολόψυχη καλημέρα κούνελε!

    ΑπάντησηΔιαγραφή
    Απαντήσεις
    1. Ω, καλώς ήρθες πάλι στα λημέρια μας, Βίκυ! Και έλεγα, που να βρίσκεται αυτή η ψυχή. Να έχεις ένα όμορφο φθινόπωρο, εύχομαι!! Όσο αφορά την όαση που λες... Που θα πάει ρε γαμώτο. Ρίχνω έναν σπόρο εγώ, ρίχνεις έναν εσύ, ρίχνουν μερικούς κάποιοι άλλοι εκεί έξω... Κάποια μέρα η όαση θα γίνει δάσος...!

      Διαγραφή