Το ταξίδι της γνώσης

Artwork by Henryca Citra, Indonesia

Στην έκτη είχα έναν δάσκαλο που έβρισκε πάντα χρόνο, μεταξύ των μαθημάτων, να μας μιλήσει για λογοτεχνία και ειδικά τον αγαπημένο του, Νίκο Καζαντζάκη. «Να διαβάζετε Καζαντζάκη όταν μεγαλώσετε, έχετε τόσα να μάθετε», μας έλεγε και συνέχιζε έπειτα παραδίδοντας μαθηματικές ασκήσεις, γραμματική, ιστορία και οτιδήποτε άλλο κάνουν όλοι οι δάσκαλοι του κόσμου. Μας είχε μάλιστα αναθέσει να διαβάσουμε τα «Παλάτια της Κνωσού», το οποίο υπήρξε και η πρώτη μου επαφή με το έργο του Κρητικού συγγραφέα. Ακόμα θυμάμαι να ταξιδεύω στις πολυδαίδαλες μινωικές στοές, παρέα με τους χαρακτήρες του βιβλίου, να περιπλανιέμαι μαζί με τον Θησέα και να προσπαθώ, με την παιδική μου φαντασία, να ξεπλέξω τον μίτο της Αριάδνης.

Τόσα και τόσα πράγματα διδαχτήκαμε στα χρόνια του σχολείου, μα τόσο λίγα μου άφησε σα γνώσεις! Μαθήματα που διαβάζαμε ίσα για να δώσουμε εξετάσεις και να πάρουμε έναν βαθμό. Δυο μήνες μετά και τα πάντα είχαν, ως δια μαγείας, ξεχαστεί. Εργαλειακή αντίληψη της γνώσης, που εκτραχύνθηκε στο Γυμνάσιο, εκτροχιάστηκε στο Λύκειο και, έπειτα, στο Πανεπιστήμιο… ε, εκεί ήταν θέμα τύχης πλέον που θα πήγαινε το τρένο σου. Θέμα τύχης και ορισμένων επιλογών.

Μα το βιβλίο εκείνο που μας πρότεινε ο δάσκαλος στην έκτη… το βιβλίο αυτό, από όλες τις ατελείωτες πληροφορίες των σχολικών χρόνων, ήταν κάτι που δεν ξέχασα. Γιατί ο δάσκαλος γνώριζε πως, την ώρα που σταματάει η καταναγκαστική παράδοση, τη στιγμή που γκρεμίζονται τα τείχη... Τότε είναι καιρός να ξεκινήσει το ταξίδι. Και η γλώσσα του αποκτούσε άλλο τόνο όταν μας αφηγούνταν ιστορίες πέρα από τα πλαίσια του προδιαμορφωμένου σχολικού προγράμματος. Σα να γινόταν περισσότερο ζεστή και ανθρώπινη. 

Κάποτε, θυμάμαι, μας είχε πει να κλείσουμε όλοι τα μάτια μας και να φανταστούμε πως βρισκόμαστε κάπου αλλού. Μας ρώτησε έναν-έναν, που νομίζουμε πως είμαστε. Θα έλεγε κανείς πως ήταν ένα διαφορετικού είδους τεστ, από κείνα που δε θα δεις να παίρνουν βαθμό στον έλεγχο.

Ήταν ένα τεστ για τη φαντασία μας.

art by Marc Chagall

Γιατί ένας από τους τομείς που πάσχει βαθιά η παιδεία και το εκπαιδευτικό μας σύστημα (και αυτοί οι τομείς, δυστυχώς, είναι πολλοί) δεν είναι άλλος από την συστηματική κατακρεούργηση της φαντασίας. Τον περιορισμό της εντός ασφυκτικών, καλά τετραγωνισμένων πλαισίων, την υποταγή της σε κανόνες, μέτρα και σταθμά, την αποστήθιση και απομνημόνευση ατελείωτων πληροφοριών χωρίς ουσία. Και να πως το μαγικό ταξίδι της γνώσης μετουσιώνεται σταδιακά σε μια κακογραμμένη, άχρωμη εγκυκλοπαίδεια, η εγκυκλοπαίδεια σ’ ένα γκρίζο σχολικό βοήθημα και το σχολικό βοήθημα σε σκονάκι, προκειμένου ν’αποκτήσεις έναν βαθμό και να τελειώνεις με τα ηλίθια τα βιβλία μια ώρα αρχύτερα.

Πώς να αγαπήσεις το διάβασμα μετά; Πώς να ενδιαφερθείς για γνώση; Όχι… Θα γίνεις ένας ακόμα από όλους εκείνους, που λίγα μόλις χρόνια μετά το σχολείο έχουν πια αποκτήσει την «κοσμοθεωρία» τους (όσοι έχουν) και νομίζουν πως τα ξέρουν όλα. Γιατί είναι ο περιορισμός της φαντασίας εκείνος που καλλιεργεί τον δογματισμό. Ο δογματικός, πάνω απ’ όλα, είναι ένας άνθρωπος που δε φαντάζεται. Η γνώση γι’ αυτόν σημαίνει επανάληψη εκείνου, που, ασυναίσθητα, του άφησαν τα χρόνια του σχολείου: συλλογή πληροφοριών, εδώ κι εκεί, βολική ένταξη τους σ’ ένα καλώς ορισμένο, τετραγωνισμένο πλαίσιο, και αντιμετώπιση των πάντων, έπειτα, υπό αυτό το πρίσμα.

Art by Wasilly Kandinsky

Με ενοχλούν οι δογματικοί, γιατί είναι υπερβολικά τετράγωνοι. Και μια ζωή προσπαθούν να τετραγωνίσουν τον κύκλο. Να σε πείσουν για την ορθότητα του δόγματος τους.

Μα και το αντίθετό τους, εκείνοι που δεν αναπτύσσουν ποτέ καμία άποψη, που άγονται και φέρονται όπως το φτερό στον άνεμο, αναπαράγοντας τις αντιλήψεις των γύρω τους... Όχι, δεν είναι αυτό το ταξίδι της γνώσης – αυτό δεν είναι καν η αφετηρία. Μαθαίνω δε σημαίνει αφήνομαι στον άνεμο, να με πάει όπου θέλει.

Από τη μία οι δογματικοί – τα βαριά και ασήκωτα θωρηκτά. Και από την άλλοι οι ελαφριές σαν πούπουλα βάρκες. Πώς να ταξιδέψεις έτσι;

Γι’ αυτό δε θα ξεχάσω τον δάσκαλο μου εκείνον, της έκτης, και την αγάπη που είχε για τον Καζαντζάκη. Γιατί ήξερε πως γνώση σημαίνει εξερεύνηση. Σημαίνει ταξίδι. Όχι πάντα ευχάριστο, κάποιες φορές κακοτράχαλο, μα ταξίδι όσο να ναι. Σημαίνει ξεπέρασμα του τετραγώνου, μετατροπή του σε κύκλο, στρογγυλός όπως η γη, όπως ο κόσμος όλος, χωρίς αρχή και τέλος. Και το όχημα σου για το ταξίδι αυτό – το βασικότερο εργαλείο που χρειάζεσαι, δεν είναι άλλο από τη φαντασία. Γιατί έτσι μπορείς και βλέπεις τον κόσμο απ’ την αρχή ξανά – Έτσι μπορείς να τον μετασχηματίζεις, σαν παιδί.

«Η φαντασία είναι σημαντικότερη απ’ τη γνώση»… όπως έλεγε και ο γερο-Άινσταϊν.

"Imagination", art by Victor Bregeda